Etnik adlara (etnonimlere) ilgi duyanlar için Kafkas halkları eşsiz bir örnek. Türkiye'de ve Sovyetler döneminde üretilen politik adlandırmaları, anlam kaymalarını bir yana bıraksak bile bu halklara dışarıdan verilen adlar, kendilerine ve birbirlerine verdikleri adlar ve bir de her birinin kendi içindeki alt grupların adları bir araya getirilirse kalın bir kitap ortaya çıkar. Gerçi böyle çalışmalar var. Bu yazıda bu geniş alanın küçük bir bölümünü, Çerkeslerin diğer halklara, etnik gruplara verdiği adları konu alalım.
En başta, etnik bir adın tarihte ve bugün farklı anlamları olabileceğini, bu adların bir kısmının bugün artık kullanılmadığını, bazılarının da bölgesel olduğunu belirtmek gerek. Çerkesçede aynı adın sıklıkla hem halkı hem de yaşadığı ülkeyi belirtmesi yaygın bir özellik (Mısır Mısır ve Mısırlı, Şam Suriye ve Suriyeli, Turk Türkiye ve Türk, İncılız İngiltere ve İngiliz, Kurcı Gürcistan ve Gürcü).
Abaze adı bugün Türkiye'de tüm Abazaları (AbhazAbazin) kapsasa da, geçmişte farklı olduğuna dair belirtiler var. Çerkeslerle Abhazların (Apsuvaların) birlikte yaşadığı bölgelerde (Sakarya, Düzce, Eskişehir, Bilecik, Bursaİnegöl) daha çok yaşlıların bildiği Azığa, Abhazları (Apsuvaları) Abazinlerden (Aşuvalardan) ayıran bir addır. İngiliz gezginlerin ve bazı Rus araştırmacıların kitaplarında da rastlanır bu ada. Buna dayanarak geçmiş yüzyıllarda Çerkeslerin Abazeyi sadece kuzeydeki Abazalar (Abazinler) için kullandığı, Abhazları ise Azığa olarak adlandırdığı düşünülebilir. Kuzeyli Abazalar içinde de Aşuva/Tapanta/Altıkesek olarak bilinen grubu Kabardeyler ve Besleneyler Bashağ olarak adlandırır.
Meseleyi karmaşıklaştıran başka bilgiler de var. 19. yüzyılda yazan Lyulye'ye göre, iç bölgelerdeki Çerkesler (Çemguylar, Hatukaylar, Kabardeyler vd.) asıl Abazalardan başka, Karadeniz sahilinde yaşayan Abzeh, Şapsığ ve Natuhayları da Abazeçil (Abadzejıle) ('Abaza ahalisi') diye adlandırıyormuş. Sadece dağlık bölgedeki Ubıhlara Ubıh, sahildekilere ise Abadze diyorlarmış. Volkovada, belki Lyulye'ye dayanarak Çerkeslerin geçmişte Abadze (Abzeh, Şapsığ, Natuhay vd.) ve Adığe (Çemguy, Hatukay vd.) olarak ikiye ayrıldığını ileri sürüyor. Bütün bunlar geçmişte Abaza adının bugünkünden farklı bir kullanımı olduğunu düşündürüyor, Abhaz milliyetçilerinin ise kıyı boyu Adığelerinin aslında Abaza kökenli oldukları tezine hevesle sarılmalarına vesile oluyor.
Bulğar adının Bulgaristan ahalisi ve tarihte Kafkasya'yı iki kez ziyaret eden Bulgarlar dışında bir anlamı daha var. 20. yüzyıl başında Basarabya'dan gelip KabardeyBalkar ve Kuzey Osetya'ya yerleşen, Türkçe konuşan Ortodoks Gagavuzlar çevre köylerin (Nijni Kurp vd.) Çerkes ahalisi tarafından Bulğar olarak adlandırılıyor; Kafkasya genelinde ise Tukan olarak biliniyorlar.
Ermenilerin Çerkeslerdeki adı Yermelı. Literatürde Çerkesohay olarak bilinen Çerkesleşmiş Ermenilerin ayrı bir adı yok; yaşadıkları Armavir şehrinin adı ise Yermelhabl. Yahudilere verilen Jurt adı Kafkasya'da ortak gibi. Artık kullanılmayan Rum, Nogma'ya göre eskiden Romalıların ve İtalyanların adıymış. Çerkeslerin daha yakından tanışık oldukları Yunanlıların iki eski adı var: Ellig/Allig/Allicve Girge/Circe/Gerg. Unutulan bu adların yerini bugün Grek almış. Çerkesya kıyılarında koloniler kurmuş Cenevizlilerin adı ise Franc/Frang'mış.
Türkçede iki ayrı halk, hem Kırım Tatarları hem de Kazan Tatarları için kullanılan Tatar adı Çerkesçede sadece Kırım Tatarlarını işaret ediyor. Tataristan'da yaşayan Tatarların adı ise Kazan.
18. yüzyıl sonundan itibaren İran'da hüküm sürmüş Türkmen asıllı Kaçar hanedanının adı Çerkesçede Kajarolarak 'Fars' karşılığında karşımıza çıkıyor. Kafkasya'da sadece bu anlamı bilinirken Türkiye'de, Uzunyayla bölgesinde ise kajar 'köle' anlamına geliyor. Kafkasya'dan gelen Çerkeslerin, Türkiye'de derneklerin ve yayınların Çerkes halkına hitaben kullandığı 'hemşeri' sözcüğünü duyduklarında gülmesinin bir nedeni var; hemşeriyhalk dilinde 'Acem' (İranlı) demek…
Farklı anlamları olan etnonimlerden biri de Kuşha. 'Dağ' ve 'dağlı' anlamlarına gelen bu sözcüğü etnik ad olarakKabardeyler kullanıyor. Büyük Kabardey'de Balkarlar ve Karaçaylar Kuşha iken, Küçük Kabardey (Terek) bölgesinde Osetler Kuşha olarak adlandırılıyor. Gerektiğinde Balkar Kuşha, Karaşey Kuşha, Digor Kuşha diye ayırt ediliyor. Digor Kuşhanın yerini bugünkü dilde Asetin Kuşha almış. Türkiye'de ise Kuşha artıktamamen Osetlerle özdeşleşmiş. Etnik bir ad olmanın ötesinde Kuşha, Kabardeyler içinde birbiriyle akraba olmayan birçok soyun/sülalenin de adı. Yani Çerkeslerin Kuşha olarak adlandırdığı biri etnik olarak Karaçay, Balkar, Oset ya da Kuşha sülalesinden bir Kabardey olabilir. Kabardeylerde iki komşu halkın daha farklı adı var: İnguşlar Mışhış, Svanlar Sone.
Diğer etnonimler bilinen, küçük ses değişikliğine uğramış isimler: Çeçen - Şeşen, Karaçay - Karaşey, Gürcü - Kurcı, Nogay - Neğoy, Rus - Vurıs.
Kaynaklar
" Kokov C.N., "İz adıgskoy (çerkesskoy) onomastiki" (Adığe (Çerkes) Adbilimi), Nalçik, 1983.
" Lyulye L., "Çerkesya. 19. Yüzyıl Tarih ve Etnografyası", İstanbul, 2010.
" Nogmov Ş.B., "İstoriya adıheyskogo naroda" (Adıhe Halkının Tarihi), Nalçik, 1994.
" VolkovaN.G., "Etnonimı i plemennıye nazvaniya Severnogo Kavkaza" (Kuzey Kafkasya'nın Etnonimleri ve Kabile Adları), Moskova, 1973.
NART DERGİSİ 84. SAYI
+''+nan+''+Murat Papşu
