Onikinci Ders

Адыгэбзэр макъыбзэу зэрызыхэтым щхьэкlэ

псалъэхэм я зыхэувэкlэри абы елъытауэщ.

Ауэ иджы дэ дызтелэжьыхьынур псалъэухарщ.

Adıge dilinin bir ses dili olması nedeniyle sözcüklerin oluşumu da ona göredir. Bizim şimdi üzerinde çalışacağımız şey cümle üzerinedir.

ПСАЛЪЭУХАМ И ЗЫХЭТЫКlЭР

CÜMLENİN DİZİLİŞİ

Ben Adıgeyim.

Сэ сы Адыгэщ.

Уэ у Адыгэщ.

Ар . Адыгэщ.

Дэ ды Адыгэщ.

Фэ фы Адыгэщ.

Ахэр .Адыгэхэщ.

Ben Adıge miyim?

Сэ сы Адыгэ?

Уэ у Адыгэ?

Ар . Адыгэ?

Дэ ды Адыгэ?

Фэ фы Адыгэ?

Ахэр .Ады гэхэ?

Ben Adıge değilim.

Сэ сы Адыгэкъым.

Уэ у Адыгэкъым.

Ар . Адыгэкъым.

Дэ ды Адыгэкъым.

Фэ фы Адыгэкъым.

Ахэр .Адыгэхэкъым.

Ben Adıge değil miyim?

Сэ сы Адыгэкъэ

Уэ у Адыгэкъэ

Ар . Адыгэкъэ

Дэ ды Адыгэкъэ

Фэ фы Адыгэкъэ.

Ахэр . Адыгэхэкъэ?

Birinci tür cümle kalıbı konu bahsi ben sen o olan ve ben buyum şuyum şeklindeki cümle kalıbıdır. O ve onlar için şahıs eklerinin oluşmadığı görülüyor.

Onları o dan ayıran хэeki de açıkça görülüyor. щ sesinin şu anki hali gösterdiğide anlaşılıyor. Ben buyum şuyum türü cümlelerde isim, sıfat, meslek veya hangi iş üzerinde çalışıldığı yazılabilir.

Şahıs ekleri özel isimler dışında sözcüğe bitişik yazılır.

Сэ сы Аднанщ.

Уэ у Заферщ.

Ар Мазэщ.

Сэ сы Динэ?

Уэ у Гупсэ?

Ар Пагуэ?

Сэ сы Быцэкъым.

Уэ у Умаркъым.

Ар Дисэкъым.

Сэ сы Дахэуэскъэ?

Уэ у Нэжанкъэ?

Ар Кlушэкъэ?

Ben güzelim.

Сэ сыдахэщ.

Уэ удахэщ.

Ар дахэщ.

Дэ дыдахэщ.

Фэ фыдахэщ.

Ахэр дахэхэщ.

Ben güzelmiyim?

Сэ сыдахэ?

Уэ удахэ?

Ар дахэ?

Дэ дыдахэ?

Фэ фыдахэ?

Ахэр дахэхэ?

Ben güzel değilim.

Сэ сыдахэкъым.

Уэ удахэкъым.

Ар дахэкъым.

Дэ дыдахэкъым.

Фэ фыдахэкъым.

Ахэр дахэхэкъым.

Ben güzel değilmiyim?

Сэ сыдахэкъэ?

Уэ удахэкъэ?

Ар дахэкъэ?

Дэ дыдахэкъэ? .

Фэ фыдахэкъэ?

Ахэр дахэхэкъэ?

Ben güzeldim.

Сэ сыдахэт.

Уэ удахэт.

Ар дахэт.

Дэ дыдахэт

Фэ фыдахэт.

Ахэр дахэхэт.

Ben güzel değilmiydim?( vurgu )

Сэ сыдахэт?

Уэ удахэт?

Ар дахэт?

Дэ дыдахэт?

Фэ фыдахэт?

Ахэр дахэхэт?

Bitmiş zaman ile ilgili çekim de görülüyor. Bitmiş zaman sorusunun vurgu ile yapıldığını da farketmiş olmalısınız. Bitmiş zaman olumsuz ve olumsuz sorusu da тden somraкъым ve къэgetirilerek yapılır.

Сэ сыегъэджакlуэщ.-- Ben öğretmenim.

Уэ уеджакlуэщ.-- Sen öğrencisin.

Зафер усакlуэщ.-- Zafer şairdir.

Дэ дысурэтыщlщ.-- Biz ressamız.

Фэ фыкъэкlухьакlуэщ. -- Siz gezginsiniz.

Ахэр тхакlуэхэщ.-- Onlar şairdirler.

Мыр унэщ.-- Bu evdir.

Ар унэ дахэщ.-- O güzel evdir.

Жыгыр дахэщ.-- Ağaç güzeldir.

Жыгхэр дахэхэщ.-- Ağaçlar güzeldirler.

Жыгхэр щхъуантlэхэщ.-- Ağaçlar yeşildirler.

Жыгхэр щхъуэнтlабзэхэщ.-- Ağaçlar yem yeşildirler.

Унэхэр дахэхэщ.-- Evler güzeldirler.

Унэхэр дэхабзэхэщ.-- Evler güp güzeldirler.

Мазэ хъыджэбз дахэщ.-- Maze güzel kızdır.

Мазэ хъыджэбз дэхэшхуэщ.-- Maze büyük ve güzel kızdır.

Нэжан хъыджэбз lущщ.-- Nejan akıllı kızdır.

Истанбул уэрамхэр дахэ?-- İstanbul caddeleri güzel mi?

Гупсэ япэм дахэт.-- Gupse eskiden güzel miydi?

Динэ хъыджэбз дэхэшхуэт.-- Dine büyük ve güzel kızdı.

Шхапlэхэр къабзэхэщ.-- Lokantalar temizdirler.

Шхапlэхэр къэбзабзэхэщ.-- Yemekhaneler tertemizdirler.

Зафер щlэлэфlщ.-- Zafer iyi gençtir.

Зафер щlалэ зэкlужщ.-- Zafer yapısı davranışları uyumlu gençtir.

Сэ си щlэлэгъуэм сыкъарууфlэт.-- Ben gençken güçlüydüm.

Мазэ дэрбзэрышхуэщ.

Абы сыти иедыф.

İkinci cümle kalıbı ise ben senin , sen benim , ben sizin ,

siz benim şuyun buyunum şeklindeki çaprazlamalardır. Burada

ben sen kendileriyle ve ben bizle , sen sizle

eşleşmez. Diğer tüm çaprazlamalar yapılabilir. Çaprazlamalar

yapılırken sesli harf sesli harf yan yana gelirse araya p anlamsız

bağlacı girer. Ахэр ile başlayan cümlelerin sonuna

хэçoğul eki alır.ахэр абыхэмile eşleşirse a я olur.

Сэ -------сэ ------сы ---с --и --къуэ--щ.

Уэ -------уэ -------у ----у --и --пхъу --?

Ар -------абы----. ----и --------пышэгъу --къым.

Дэ -------дэ -----ды--д --и --шыпхъу --къэ?

Фэ -------фэ -----фы --ф --и --къуэш --т.

Ахэр --абыхэм --. ---а'я ------лэжьэгъу --хэ--т?

Сэ уэ сы-у -и -къуэ щ.

--------------сы -ben

-------------------уи - senin

------------------------къуэ -oğul

--------------------------------щ.- durumundayım.

Сэ уэ сыуикъуэщ. -- Ben senin oğlunum.

Сэ абы сы -. -ри -къуэщ.

Сэ абы сырикъуэщ. -- Ben onun oğluyum.

Сэ фэ сы -ф -и -къуэщ.

Сэ фэ сыфикъуэщ.

Сэ фэ сывикъуэщ. --Ben sizin oğlunuzum.

Сэ абыхэм сы -ра -къуэщ.

Сэ абыхэм сыракъуэщ. -- Ben onların oğluyum.

Уэ сэ у -с -и -къуэ -щ.

Уэ сэ усикъуэщ. -- Sen benim oğlumsun.

Уэ абы у -. -ри -пхъу -щ.

Уэ абы урипхъущ. -- Sen onun kızısın.

Уэ дэ у -д -и -пхъу -щ.

Уэ дэ удипхъущ. -- Sen bizim kızımızsın.

Уэ абыхэм у -. -ра -пхъу -щ.

Уэ абыхэм урапхъущ. -- Sen onların kızısın.

Ар сэ . -с -и -пышэгъу -щ.

Ар сэ си пышэгъущ. --O benim muhatabımdır.

Ар уэ . -у -и -пышэгъу -щ.

Ар уэ уи пышэгъущ.-- O senin muhatabındır.

Ар абы . -и -. -пышэгъу ?

Ар абы и пышэгъу? -- O onun muhatabı mı?

Ар дэ . д -и -пышэгъу -къым.

Ар дэ ди пышэгъукъым. --O bizim muhatabımız değil.

Ар фэ . -ф -и -пышэгъу -къэ?

Ар фэ фи пышэгъукъэ? -- O sizin muhatabınız değil mi?

Ар абыхэм . -я -пышэгъут.

Ар абыхэм я пышэгъут . -- O onların muhataplarıydı.

Bu örneklemeleri sizler istediğiniz kadar çoğaltabilirsiniz.

Önemli olan yapıyı bir defa kavramaktır.

Япэм Умар сэ си лэжьэгъут. -- Eskiden Ömer benim iş arkadaşımdı.

Сэ уэ сыуиныбжьэгъутэкъэ? -- Ben senin arkadaşın değil miydim?

Сэ абыхэм сыращ!алэц!ык!ущ. -- Ben onların küçük çocuğuyum.

Ахэр сэ си къуэшхэщ. ---- Onlar benim kardeşlerimdir.

Ахэр фэ фи шыпхъухэщ. -- Onlar sizin kızkardeşlerinizdir.

Дэ абыхэм дыралэжьэгъущ. --Biz onların iş arkadaşlarıyız.

Мазэ Зафер ипхъущ.-- Maze Zaferin kızıdır.

Зафер Мазэ и адэщ.-- Zafer Maze' nin babasıdır.

Üçüncü cümle kalıbı da ben sen o ların beni seni o yu tanıdığı gördüğü ettiği

eylediği tür cümle kalıbıdır. Bu cümle kalıplarından bahsedişimizin nedeni cümle

başına gelen sözcüklerin görüntülerinin fiil başına eklemlenmesi nedeniyle fiil

başındaki görüntüleri kavratmak amacına yöneliktir. Eğer bu görüntüler tanınmazsa

evinde ailesinde veya zorunlu öğrenme ortamı yaratılarak öğrenme sağlanmazsa

sonradan dili konuşmak mümkün olmaz. En basit görüntü dahi sözcüğün

anlaşılmasını güçleştirir. Birinci sütun daima p halinde ikinci sütun м halinde

ve birinci sütunun görüntüsü üçüncü sütunda ikinci sütunun görüntüsü de dördüncü

sütundadır. Dördüncü sütundaki harfler ise ses uyumuna göre ikisinden biri gelir.

Şimdiki zaman olumlu özel söylemi;

Сэ --------сэ -----------сы ----с'з--- о --цlыху.

Уэ --------уэ -----------у ------б'п ---о --лъагъу.

Ар -------абы ---------. --------и ----е --щlэ.

Дэ --------дэ ----------ды -----т'д --о --тх.

Фэ -------фэ ----------фы----ф'в--о --хуапэ.

Ахэр ---абыхэм ----. --------и -----а --тlэщl.

Сэ уэ сы -б -о-цlыху.

----------- сы -- tanınan ( ben )

----------------- б -- tanıyan ( sen )

--------------------- о -- şimdiki halde

------------------------- цlыху-- tanımak fiil kökü.

Bu arada sesli harfler yan yana geldiğinde ses bileşenlerinin

Oluşumlarına ve düşen seslerin farkına varmalısınız.

Сэ уэ сыбоцlыху. ----Beni sen tanıyorsun.

Сэ абы сы -и -е -цlыху.

Сэ абы сецlыху.-- Beni o tanıyor.

Cэ фэ сы -в-о -цlыху.

Сэ фэ сывоцlыху. -- Beni siz tanıyorsunuz.

Cэ абыхэм сы -и -а -цlыху.

Сэ абыхэм сацlыху. -- Beni onlar tanıyorlar.

Зафер зэрыщlэлэфlыр ( Ар сэ ) сощlэ.

Зэр – Eki birbirimizi tanıyoruz, biliyoruz, görüyoruz cümlelerinde kullanılır.

Заферрэ сэрэ дызэроцlыху.

Заферрэ сэрэ дызэрощlэ.

Заферрэ сэрэ дызэрлъэгъуащ.

Дэ махуэ къэс дызэролъагъу.

Мазэрэ уэрэ фызэрлъэгъуа?

Дызэрлъэгъуащ.

Мазэрэ уэрэ фызэрцlыхуа?

Дызэрцlыхуащ.

Дызэрцlыхуакъым.

Зэдэ зэпхъур фlыуэ зэролъагъу.

Зэнэ зэпхъур Фlыуэ зэролъагъу.

Şimdiki zaman sorusu veya olumsuz bildiriminde o kalkar ve soruda

sonaрэ eklenir, olumsuz bildirimde къым , olumsuz soru da къэeklenerek

yapılır.

Geçmiş ve bitmiş zaman çizelgesi de ;

Сэ -------- сэ ------------ сы --- с'з --- лъэгъу - а -- щ.

Уэ -------- уэ ------------- у ----б'п --- цlыху ---а -- ?

Ар ------- абы ----------- . ------и -----------------а -- къым.

Дэ -------- дэ ------------ ды ---т'д --------------- а -- къэ?

Фэ ------- фэ ------------ фы -- ф'в ---------------а -- т.

Ахэр --- абыхэм -------. ------а'я ---------------а -- хэ -- т?

Ахэр сэ . -- с -- лъэгъу -- а -- хэ -- щ.

--------------- . -- görülen (o)

------------------- с -- gören ( ben )

---------------------- лъэгъу -- görme fiili

---------------------------------- а -- geçmiş zamanda

--------------------------------------- хэ--görülen o yu onlar yapan lar eki

-------------------------------------------- щ. - şu andaki hal durum.

Ахэр сэ . -- с -- лъэгъу -- а -- хэ -- щ.

Ахэр сэ слъэгъуахэщ. -- Onları ben görmüş durumdayım.

Ахэр уэ . -- п -- лъэгъу -- а -- хэ?

Ахэр уэ плъэгъуахэ? -- Onları sen görmüş durumda mısın?

Bu çaprazlamaları istediğimiz kadar çoğaltabiliriz.

Лэжьыгъэр зэхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.