ТlОЩlРЭ ЕПЩlЫКlУЩАНЭ ГУКЪИНЭ | td>
YİRMİ ÜÇÜNCÜ DERS | td>
ГЪУБЖЭРНАРТХЭМ ЛЪЭПЩ ЗЭРАХУИЩlАР
Нартхэм мэш бэв къагъэкlат,
ауэ къызэрахьэлlэжынур ямыщlэу гузавэу зэхэсхэрт.
Лlыжьхэр зэчэнджэщырт.
Щlалэгъуалэр зэдауэрт.
Сыт жаlэми, сыт ящlэми
мэшыр зэрыlуахыжыну амал къахуэгупсысыртэкъым.
Икlэм зыгуэрым жиlащ:
Ди жылэм нэхъыжь дыддэу дэсыр Уэрсэрыжьщи,
фыкlуэй къафшэ.
Абы зы чэнджэщ гуэр къыдитынщ.
Ар щызэхахым,
щlалэ гуп зэрохьэжьэ,
Уэрсэрыжь къашэну,
къэмыкlуэфмэ къахьыну.
Уэрсэрыжь пэщащэу дыгъапlэм кlэрысу ирохьэлlэхэ.
lуэху зыlутыр хуаlуатэ.
Мыкlуэфыну щыжиlэм,
ар щlалэхэм пхъэхьым тралъхьэри
нартхэр щызхэс щlыпlэм яхь.
Нарт хэщlапlэр кумбылъэти,
къыщеувэхым фызыжьыр мэджалэ.
-- Уии, нартхэ я унэм сыныщlоджагуэри,
фызыжьым щыжиlэм,
щlалэгъуалэр зэщlодыхьэшхэ.
-- Укъыщlэджагуэркъым, укъыщlэджэлащ.
Щlалэхэм я ауаныр гущlыхьэ щыхъуауэ,
Уэрсэрыжь зегъэгусэри йожьэж.
-- Зумыгъэгусэ, жраlэ
нарт лlыжьхэм Уэрсэрыжь.
-- Дымыщlэкlэ дыноупщlыну аращ,
чэнджэщ къыдэт.
Ди мэшыр губгъуэм йокlуэдэж,
къызэретхьэлlэжынури тщlэркъым.
-- Сэ фи мэш си лажьэкъым,
Сэ жьы сыхъуащ,
сыщхьэмыгъуэщ. Жиlэри
Уэрсэрыжь гъуэгу техьэжащ.
-- Ар щхьэхупсалъэщ,
къыджимыlар ищхьэ хужиlэурэ кlуэжынущ,
Фыкlэлъыкlуатэ, фыкlэлъыдаlуэ,
яжриlащ Лъэпщ нарт хасэм.
Щlалэ нэхъ жьыджэру зы тlущ,
Уэрсэрыжь кlэлъыщlэпхъуащ.
Кlэлъыщlэхьахэм мыр зэхахащ.
-- Лlо абы гугъуехьу хэлъыр?
Адакъэкlэу къэбгъэшрэ,
пхъэшыкъу тlэкlу фlэбукlэу,
къазшырыдзэу дупкlыкlыжмэ,
гъубжэ жыхуэпlэнур аракъэ?
Ар зэрызэхахыу,
щlалэхэм къагъэзэж,
къагъэзэжри къокlуэж,
къосыжхэри я тхьэкlумэ къиlуар
нарт хасэм хуаlуэтэж.
lуэхур щызэхихым,
Лъэащ щlалэхэм унафэ яхуищlащ.
-- lэплlэкlэ фхьыжи
ди Уэрсэрыжь дыщэр
дыгъапlэм кlэрывгъэтlысхьэж.
дыгъэпсым хэсу куэдрэ ирепсэу.
Сэ кlыщым сыкlуэнщи, гъубжэ фхуэсщlынщ.
Ар жиlэри Лъэпщ кlыщым кlуэжащ.
Гъущlкlапэ
адакъэкlэу къигъэшащ,
къазшырыдзэу дипкlыкlащ,
пхъэшыкъу тlэкlуи фlиlужащ.
Нартхэм ар я гъубжэу
я мэш бэвыр къахыжащ.
Кlуантlэ lэзид зэритхыжамкlэ.
Щlын -- yapmak
Щlэн– bilmek
Щlэн – bir şey etmek eylemek
Bu iki fiilin her ikisi de ikinci tür fiillerdendir. Çünkü yapılan bir şey veya bilinen bir şey konu bahsimizdir. Fiillerin çekimlenmeleri de, şahıs eklerinin oluşumu da ona göredir. Her ne kadar fiil ayrık gibi görülse de her ikisi de birbiri ile aynı yazım ve seslenimlerle aynı anlamlarda kullanılırlar. Eğer bahsedilen şey bir nesne ise veya bir kavram ise bilmek, bahsedilen şey bir eylem ise yapmak anlamına gelir.
Щlы -- yap
Умыщl – yapma
Сыт пщlыр? -- Nesnel olarak yaptığın şey nedir?
Сыт пщlэр? – Eylem olarak yaptığın şey nedir?
Зэр---- р – yaptığı, yapışı.
Зэр --- у – yaptığı ettiği eylediği zaman
Зафер, узэрышхэу къакlуэ. – Zafer, yemeğini yiyince gel.
Пщэдджыжь къэс Зафер шей зэрефэр пщlэрэ?
Her sabah Zafer’in çay içtiğini biliyor musun?
Зафер щей зэрефар сэри сощlэ.
Zafer’in çay içtiğini ben de biliyorum.
Ефэн – bir şeyi içmek
Зэрефэр – bir şeyi içtiğini
Зэрищlыр – nesnel olarak yapış şekli
Зэрищlэр – eylem olarak yapış şekli
Зэрищlэр – bilişi
Мы къэдыупсэлъар Зафер ищlэн хуейкъым.
Bu konuştuğumuzu Zafer’in bilmemesi gerekir.
А жыхупlар Зафер ищlэн хуейкъым.
O söylediğin işi Zafer’in yapmaması gerekir. ( yapmaz )
Onu ben yapıyorum.Onu ben yaptım. Onu ben yapacağım.
---------- Сэ сощl --------- Сэ сщlащ. ------------- сэ сщlынущ.
---------- Уэ бощl --------- Уэ пщlащ. -------------- уэ пщlынущ.
Ар ---- абы иещl –Ар - абы ищlащ. – Ар –--- абы ищlынущ.
---------- дэ дощl ---------- дэ тщlащ. -------------- дэ тщlынущ.
---------- фэ фощl -------- фэ фщlащ. ------------ фэ фщlынущ.
------ абыхэм ящl ----- абыхэм ящlащ. ------абыхэм ящlынущ.
Bir cümlenin sonuna – р– gelir ise o cümlenin tamamı konu bahsi olur.
Нышэдибэ лъандэрэ Мазэ зэлэжьахэр плъэгъуа?
Sabahtan beri Maze’ nin uğraştığı şeyleri gördün mü?
Cümle içerisinde – р – halindeki şahıs veya nesnenin konu bahsimiz olduğunu zaten daha önceden öğrenmiştik. Konu bahsi ile Türkçedeki cümle öznesi aynı gibi görülse de farklı şeylerdir. Burada konu bahsi bazen şahıslar olabildiği gibi bazen de değildir. Şahıslar figüran olduğundan konu bahsi durumunda değillerdir. Şimdi konu bahsinin şahıslar olduğu – хуэ – ön eki ile cümle tablomuza bir bakalım. Fiil başındaki birinci şahıs eki eden eyleyen, ikinci şahıs eki ise kimin için edildiği ve eylendiğini göstermektedir.
Сэ ------ сэ---------- сы ---- с ---- хуэ –-- лэжьащ.
Уэ ------ уэ----------- у ------ п ---- хуэ --- пщэфlащ.
Ар ------ абы--------- . ------ . ----- хуэ --- щэхуащ.
Дэ ------ дэ----------- ды ---- т ---- хуэ --- кlуащ.
Фэ ------ фэ---------- фы --- ф --- хуэ --- тхьэшlащ.
Ахэр – абыхэм------ . ------ а ---- хуэ --- лъэсащ.
Bildiğimiz üzere birisi için bir şey yapma tablosundan çaprazlamalarla 28 cümle üretilmektedir. Sen benim için, ben senin için şunu, bunu yaptım türü cümlelerdir. Şimdi de konu bahsimizin bir nesne olduğu cümlelere ve cümle kalıbına bir bakalım. Bu kalıpta ön ek birinci ve ikinci şahıs eklerinin arasına girmektedir.
Гъубжэр сэ ---------- сэ----------- с --- хуэ – с – щlащ.
------------- уэ ---------- уэ---------- п --- хуэ – п ---------.
------------- абы -------- абы -------- . --- хуэ – и ---------.
------------- дэ---------- дэ ---------- т --- хуэ – т ---------.
------------- фэ---------- фэ --------- ф – хуэ – ф ---------.
------------- абыхэм --- абыхэм --- . --- хуэ – а ----------.
Bu tablonun tek istisnası ise гъубжэр абыхэм ile başlayan beş cümlede fiil başına я ( иа ) gelmek durumundadır.
Гъубжэр абыхэм сэ яхуэсщlащ.
------------------------ уэ яхуэпщlащ.
----------------------- абы яхуищlащ.
----------------------- дэ яхуэтщlащ.
------------------------ фэ яхуэфщlащ.
------------------------ абыхэм абыхэм хуащlахэщ.
Diğer çaprazlamaları da sizler yaparak kendinizi geliştirebilirsiniz.
Şimdi de зэр ön eki ile yapılan cümle tablosuna bakalım. Benim senin onun yapışı anlamı oluşturan cümleler.
Гъубжэр сэ зэрысщlар.
------------ уэ зэрыпщlар.
------------ абы зэрищlар.
------------ дэ зэрытщlар.
------------ фэ зэрыфщlар.
------------ абыхэм зэращlар.
Şimdi de benim için senin yapışın, senin için benim yapışım türü cümle tablosunu inceleyelim. Sanırım şahıs eklerinin sıralanışını tekrar etmeğe gerek yoktur.
Гъубжэр сэ -------- сэ ---------- зэры – с --- хуэ – с – щlар.
------------ уэ -------- уэ ---------- зэры – п --- хуэ – п -------- .
------------ абы ------ абы ------- зэры --- . --- хуэ – и ------- .
------------ дэ --------- дэ --------- зэры – т --- хуэ – т -------- .
------------ фэ -------- фэ -------- зэры – ф – хуэ – ф ------- .
----------- абыхэм -- абыхэм – зэры --- а ---хуэ – а -------- .
Гъубжэр абыхэм абы зэрахуищlар.
Гъубжэр нартхэм Лъэпщ зэрахуищlар.
Bu çalışmaları ilerleterek çalışmayı zevkli hale getirebilirsiniz. Çaprazlamaları yapabilirseniz artık pratiklerinizi geliştirebilirsiniz.
Mesla ben küstüm sen küstün cümlelerine bakalım.
Сэ зызгъэгусащ.
Уэ зыбгъэгусащ.
Абы зигъэгусащ.
Дэ зыдгъэгусащ.
Фэ щывгъэгусащ
Абыхэм загъэгусащ.
Ben sana sen bana küstün türü cümle kalıbına bakacak olursak
Къы– ны–yön belirteçlerini de dahil edelim.
Сэ --------- сэ ----------- зы – къы – с – хуэ – з – гъэгусащ.
Уэ --------- уэ ----------- зы – ны ---- п – хуэ – б -------------- .
Абы ------- абы -------- зы ------------ . – хуэ – и -------------- .
Дэ--------- дэ ----------- зы – къы --- т – хуэ – д ------------- .
Фэ--------- фэ ---------- зы – ны ---- ф – хуэ – в ------------- .
Абыхэм– абыхэм --- зы ------------ а -- хуэ – а -------------- .
Сэ абы зыхуэзгъэгусащ.– Ben ona küstüm.
Сэ Зафер зыхуэзгъэгусащ. – Ben Zafer’e küstüm.
Абы сэ зыкъусхуигъэгусащ. – O bana küstü.
Зафер сэ зыкъысхуигъэгусащ. – Zafer bana küstü.
Сэ уэ зыныпхуэзгъэгусащ. – Ben sana küstüm.
Уэ сэ зыкъысхуэбгъэгусащ. – Sen bana küstün.
Bu cümlelerde küsenin kalp olması nedeniyle konu bahsi zikredilmemiş olmasına rağmen cümle oradan kurgulanmıştır. Diğer çaprazlamaları sizler yaparak 28 cümleyi dizmeye çalışın ve pratik yapın. Şimdi de küsüşme benzeri cümlelere bakalım. Bu cümle yapısı daha önceki derslerde anlatılmıştı. Hatırlamak ve tekrar etmek yararlı olacaktır.
Заферрэ сэрэ дызэргъэгусащ. – Zafer ile ben küsüştük.
Мазэрэ и адэмрэ зэргъэгусахэщ.—Maze ile babası küsüştüler.
Мазэрэ уэрэ фызэрцlыхуа? – Maze ile tanıştınız mı?
Абырэ абырэ зэрцlыхуахэ? – Onunla o tanıştılar mı?
Ахэр зэрцlыхуахэ? – Onlar tanıştılar mı?
Дэ дыгъуасэ дызэрлъэгъуащ. – Biz bu gün görüşeceğiz.
Ахэр нобэ зэрлъагъунухэщ. – Onlar bu gün görüşecekler.
Bana doğru eylemin başına – къ – yön belirteci.
Sana doğru eylemin başına – н-- yön belirteci geldiğini zaten biliyoruz.
Bu açıklamalardan sonra yukarıdaki metnin tahlilini yapacak olursak olayı şöylece bölümlere ayırabiliriz. Öncelikle Nartların içerisinde bulundukları durum ve problemlerinin xasede görüşülüp çözüm bulunmaya çalışıldığı. Büyüklerden danış alınmak istenildiği. Onun küstüğü. Onun kendi başına konuştuğu. Bu durumu bilen demircilerin pirinin verdiği fikir ve çözüme ulaşılması anlatılmaktadır.
Sözcük dağarcığı:
Зэгъэгlапхъэ псалъэхэр
Къэкlын– (Yerden ) bitmek
Чэнджэщ -- danışık
Къехьэлlэжын -- hasat
Зэдэуэн – birbiriyle davalaşmak, münakaşa
Мэш -- ekenek
Бэв -- bereketli
Гупсысэн -- düşünmek
Жылэ – halk ( diğer bir anlamı da tohumdur fakat buradaki anlamı halk anlamındadır.)
Пэщэщэн – eliyle bir şeylerle uğraşmak
Пхъэхь – ağaçtan yapılmış tutuşmalı taşıma aracı
Хэщlапlэ – xasenin yapıldığı yer
Кумб – çukur
Кумбылъэ -- engebeli
Джэлэн -- yıkılmak
Ауан -- alay
Кlуэдын -- kaybolmak
Пхъэшыкъу – ağaçtan sap
Къэгъэшын -- bükmek
lэплlэ -- kucak
Кlыщ -- atölye
Дэпкlыкlын – uçunu kenarını döverek çıkarmak
Гъущl -- demir
Къэхын.—biçmek
Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.
+''+nan+''+Kaffed