Kafkasya’da Mezolitik Çağ

Kafkasya’da Mezolitik Çağ (GÖ 12.000-10.000/MÖ 10.000-8000)

İnsanlık tarihine yön veren ve yaklaşık 2,6 milyon yıl süren Buzul Çağı yani Pleistosen 11,700 yıl önce sona ermiştir. Sonrasında başlayan ve hala devam eden dönem, jeolojik zaman tablosunda, Holosen olarak tanımlanmıştır.

Günümüzün de içinde bulunduğu jeolojik süreç olan Holosen, genel olarak çok ciddi boyutlarda iklimsel değişikliklerin meydana gelmediği dengeli bir buzularası (interglacial) dönemi temsil eder gibi görünmektedir. Gerçekten de Son Buzul Doruğu’ndan sonra iklimde görülen ani ve kısa süreli değişikliklere karşın, belirgin olarak buzularası iklim koşulları söz konusu olmuştur. Ancak Holosen dönem içinde genel olarak sıcak iklim koşulları hüküm sürmüş olmasına rağmen daha soğuk dönemler de görülmektedir. (Karakoç 2015: 28)

Holosen döneminin ilk iki binyılı, yaklaşık GÖ 12.000-10.000 yılları arası, tarihöncesi biliminde (Eski Yunancadaki Mesos=Orta ve Lithos=Taş sözcüklerinden türetilerek) Mezolitik Çağ olarak tanımlanmıştır. Daha önceki dönemlerde olduğu gibi Mezolitik dönemin de başlama ve bitiş tarihleri bölgelere göre farklılık göstermektedir. Bu dönem aynı zamanda Üst Paleolitik ile Neolitik arasında bir geçiş dönemi olarak kabul edilmektedir… Bazı bilim insanları Mezolitik dönemi, Üst Paleolitik dönemin son aşaması olarak kabul etmektedirler, diğer bazıları ise Neolitik dönem ile ilişkilendirmektedir. (Açugba 2015: 7)

Mezolitik çağın “bir geçiş dönemi” olduğu vurgusu farklı kaynaklarda yer almaktadır. Bununla birlikte kimi kaynaklarda, bazı bölgeler özelinde, Mezolitik yerine Epipaleolitik kavramı kullanılmaktadır.

Mezolitik ile ilgili bilim insanlarının bazıları tarafından benimsenen, bazıları içinse halen tartışma konusu olan bir diğer unsur da, bu döneme Yakındoğu ve Akdeniz’i kapsayan coğrafya için Epipaleolitik adının verilmesidir. Mezolitik ile benzer özelliklere sahip olan epipaleolitik, insanın halen göçebe bir yaşam sürdürdüğü, avcı-toplayıcı ekonomik sistem ile belirli bir yerde yerleştiği, üretip, tarım yaptığı, hayvanları evcilleştirdiği ekonomik sistem arasında bir geçiş dönemi şeklinde, üst paleolitiğin bir uzantısı olarak görülmektedir. (Topdemir–Özsoy 2015: 23-24)

Epipaleolitik ile Mezolitik arasındaki geleneksel ayrım, karşı karşıya olduğumuz toplum türlerinden çok kronolojiye dayanır. “Mezolitik”, Avrupa arkeolojisinden gelen, o bölgedeki Holosen dönemin avcı-toplayıcı toplulukları için kullanılan bir kavramdır. Bu Avrupalı Mezolitik avcı-toplayıcı-balıkçı toplulukların bazıları yerleşikken, bazıları geziciydi ve daha küçük gruplar halinde yaşıyordu. Yerleşik avcı-toplayıcı-balıkçı yerleşimler Yakındoğu’da da bulunmuştur, ancak bunların pek çoğu Pleistosen’in son binyılına tarihlenebilir. Dolayısıyla bu yerleşmeler, Mezolitik’ten çok Epipaleolitik olarak sınıflandırılmıştır. (Düring 2016: 48)

Günümüzden yaklaşık 18 binyıl öncesinden itibaren havaların ısınması ve buzulların kuzeye doğru çekilmeye başlamasıyla birlikte bitki örtüsünde, hayvan türleri-sayılarında farklılaşmalar olmuştu ve buna bağlı olarak insanların beslenme ve geçinme yöntemlerinde yeni döneme uyum sağlayacak önemli değişimler yaşanmıştı. Ancak yaklaşık 13 bin yıl önce başlayan ve insanların yaşamlarını binyıldan fazla bir süreyle zorlaştıran yeni bir soğuk dönemin olumsuz etkileri, Mezolitik dönem insanlarına miras kalmış gibi görünmektedir.

Son Buzul Çağı'nın sonu ile en eski tarımsal yerleşimlerin ortaya çıkmasının öncesinde, bazı ani iklimsel değişikliklere tanıklık eden bir zaman aralığı olarak, Mezolitik dönem yer almaktadır. Buzul Çağı sonrası dönemlerde sıcaklıkların kademeli olarak yükselmesinden sonra, Avrupa ve Yakın Doğu'daki avcı-toplayıcı topluluklar, Genç Dryas (Younger Dryas) dönemi olarak bilinen ve MÖ 10.800-9500 yılları arasında süren şiddetli soğuklara uyum sağlamak zorunda kaldılar. Bu kurak ve şiddetli soğukların ardından ısınma eğilimi devam etmiştir ve bir tarım ekonomisini harekete geçiren İklimsel Optimum (Climatic Optimum) sırasında zirveye ulaşmıştır. Paleolitik dönemde olduğu gibi sıcaklıklardaki bu salınımlar, Mezolitik toplulukların davranışlarını, değişen doğal çevreye göre, uyarlamalarını gerektirmiştir. Diğer birçok açıdan, Üst Paleolitik ile Mezolitik avcı-toplayıcı toplumlarını ayırt etmek zordur. Örneğin, Mezolitik dönemi tanımlayan mikrolitik taş aletler, Paleolitik dönemin taş alet endüstrilerinde ortaya çıkmıştır. Benzer şekilde, Mezolitik'in sonu ile erken Neolitik arasındaki sınır ise özellikle Mezolitik çağı buluntularının 'Çömlekçilik Öncesi Neolitik' dönemiyle karıştırılabildiği Kafkasya'da net değildir. (Sagona 2017: 68-70)

Younger Dryas soğuk-kurak iklim koşulları ve buzullaşmaları sadece Grönland ve çevresinde değil fakat aynı zamanda tropikal ve yarı-tropikal iklim bölgelerini de etkisi almış görünmektedir. Küresel bir soğuk dönem olarak da tanımlanan bu süreçte iklimde yaşanan değişikliklerin özellikle Yakındoğu’da yaşayan Epi-paleolitik dönem avcı ve toplayıcı insan grupları üzerinde çok önemli etkileri olduğu öne sürülmektedir. Bu soğuk iklim koşulları tahıllar gibi bazı doğal bitkisel ürünlerin yetişmesinde bir düşüşe ve yetiştikleri alanlarda daralmaya yol açtığı gibi, bu bitkisel ürünlere dayalı beslenme modeline sahip insanların yaşadıkları doğal çevreyi sınırlamıştır. Bunun yanı sıra Younger Dryas buzullaşması, gerek Yakındoğu ile Anadolu ve Balkanlar gerekse Avrupa’da yaşayan bu dönem avcı-toplayıcı insan gruplarının temel besin kaynaklarını oluşturan av hayvanları ile bitkisel kaynaklarda da doğal bir azalmaya yol açmıştır. (Karakoç 2015: 26-27)

Aslında Kafkasya Mezolitik dönemi için alıntı yapılan kaynaklarda oldukça sınırlı bilgilere yer verilmektedir. P. Dolukhanov bu konuya şu cümleyle vurgu yapmıştır: “…Mezolitik (tarım öncesi) yerleşmelerin neredeyse tamamen bulunmayışı, en önemli engellerden birini oluşturmaktadır.” (1998: 309)

Alıntı yapılan diğer kaynaklarda aynı konuda hakkında özetle şu bilgiler yer almaktadır:

Kafkasya Mezolitik döneminin mutlak kronolojisinin oluşturulması sorunu henüz emekleme aşamasındadır. En temsili tarih serileri İmeretya bölgesindeki Kotias Klde yerleşiminden elde edilmiştir. Söz konusu verilere göre Batı Gürcistan Mezolitik dönemi MÖ 10.450-8350 arasına tarihlenebilir ve genel olarak Kuzey Kafkasya'daki (Chygai, Dvoynaya, Badynoko) sitelerden alınan verilerle çelişmezler. Bu kronolojiden elde edilen en önemli sonuç, Kafkasya Mezolitik yerleşmelerinin Pleistosen’den Holosen’e geçiş döneminde, Geç Dryas döneminde, oluşması ve Ortadoğu'daki Seramik Öncesi Neolitik A ile eşzamanlılığıdır (MÖ 9500-8500). (Cherlenok 2013: Мезолит История изучения-Mezolitik Çalışma Tarihi)

Mezolitik, önemli ölçüde farklı iki varoluş biçimi, avcı-toplayıcılığın son dönemi ile besin üretiminin başlangıcı, arasında sıkışmış kritik bir aralıktır. Ancak yine de Mezolitik, karmaşık bir kültürel bağlantı olarak görülmemelidir. Bu dönemin toplulukları, geçmişin geleneklerinden yararlanırken, geleceğin yeniliklerinin habercisi, sosyal organizasyon, sanat ve teknoloji alanlarına önemli katkılar sağladılar. Kafkasya kuşkusuz yeni bir çalışma alanıdır, ancak yine de eksikte olsa bir çerçeve çizmek her zaman mümkündür. (Sagona 2017: 67)

Buzul Çağı’nın sona ermesiyle oluşan doğal çevre koşullarında, bitki örtüsündeki değişimlere bağlı olarak, buzul çağının iri hayvanlarından daha küçük ve daha çevik hayvanlar çoğalmaya başladılar. Dönemin avcılık-toplayıcılık ile geçinen toplulukları, av hayvanı havuzundaki bu farklılaşmaya bağlı olarak, avcılık aletlerini değiştirmek-geliştirmek zorunda kaldılar. Böylece, Mezolitik toplulukların alet çantalarında, önceki dönemin çeşitli taş aletlerinin yanı sıra minitaşlar (mikrolitler), birleşik araçlar ve bazı balıkçılık malzemeleri de yer almaya başladı. Mikrolit, genellikle üç santim veya daha ufak boyutlu üçgen, dikdörtgen ve kare biçimli olabilen küçük taş aletlerdir. Yaygın olarak çakmaktaşı ve obsidiyenden üretilen mikrolitlerin, ahşap, kemik ve boynuz ile birleştirilmesiyle keskin bıçaklar, mızraklar ve oklar elde edilmiştir.

Kültürel olarak, hem Kafkasya'daki hem de diğer bölgelerdeki Mezolitik dönemin karakteristik bir özelliği, mikrolitik endüstrilerin yaygın bir şekilde ortaya çıkmasıdır. Kafkasya'da, Epipaleolitik anıtların envanterindeki mikrolitleşme eğiliminin zaten kaydedilmiş olduğuna dikkat edilmelidir; buralarda geometrik mikrolitler bile bulunmuştu. (Cherlenok 2013: Мезолит История изучения-Mezolitik Çalışma Tarihi)

Mezolitik taş alet topluluğunun incelenmesinden yola çıkarak, bunların doğrudan doğruya, yerel Üst Paleolitik geleneklerin gelişiminden doğduğu görülebilir. Üst Paleolitik alet çantasını oluşturan hemen hemen bütün ana öğeler, yan kazıyıcılar, üçgen kalemler (burin), bizler, Gravet uçlar, çontuklu ok uçları vs., burada bulunmuştur. Yeni öğeler arasında mikro kazıyıcılar, mikro kalemler ve sırtlı dilgiler yer almıştır. Daha sonraki yerleşmelerde, daha sınırlı sayılarda geometrik mikrolitler (hilâl biçimli ve trapezoid) ortaya çıkar. Bazı yerlerde zıpkın serileri bulunmuştur. Gürcistan’daki Trialeti Dağları’nın eteklerindeki yerleşmelerden ikisi, Edzani ve Zurtatekhi, ilgi çekici bir taş alet koleksiyonu vermiştir. Karadeniz bölgesinin tersine, burada geometrik mikrolitlerin oranı dikkat çekicidir; asimetrik hilâl biçimliler, trapezler ve üçgenler en yaygın olanlarıdır. Çeşitli türde ok uçlarının, mikro kazıyıcıların hem dilgilerden hem de yongalardan yapıldığı görülür. Aynı zamanda Üst Paleolitik alet çantası, daima, doğrudan bir kültürel sürekliliği vurgulayacak biçimde mevcuttur. (Dolukhanov 1998: 311; Meshveliani-Bar-Oz vd. 2007: 49; Sagona 2017: 67),

Kuzeydoğu Karadeniz, Güney Kafkasya ve Dağıstan’da tespit edilmiş Mezolitik yerleşmeler hakkında alıntı yapılan kaynaklarda yer alan genel bilgileri şöyle özetlemek mümkündür:

Çok sayıda yerleşim yeri Mezolitik döneme atfedilmiştir. Bu yerleşimler, Kafkasya'nın Karadeniz kıyılarından 2.100 metre rakımlı dağların tepelerine kadar çeşitli yükseklik ve ortamlar boyunca yayılmış durumdadır. Erken dönem kazılarına göre hazırlanan bir şemada, Kafkasya için dört bölgesel Mezolitik gelenek önerilmektedir. Bu bölgelerden bir tanesi, kuzey ön bozkır topraklarına dek uzanan Kuzeydoğu Karadeniz kıyısı boyunca yer almaktadır. Bu bölgede bulunan ve daha ziyade mağaralardan oluşan yerleşim yerleri şunlardır; Atsinskaya, Iashtkhva, Kvachara (Kuaçara), Dzhampala (Campal), Tsivi, Achara, Apianchi (Apiançi), Kholodnyi (Holodnıy), Yaştkhua (Yaştukh), Khuapınipşahüa, Maçagua. Bölgede açık hava yerleşimleri daha az sayıda olup bunların en büyüğü Entseri’dir. İkincisi İmeretya varyantıdır ve bu bölgede tespit edilen yerler ise Sagvardzhile, Chakhati, Darkveti, Kvedi, Kudaro ve Tsona’dır. Üçüncü bölge Mezolitik yerleşmelerin yoğun olduğu ve toplulukların yakınlardaki obsidiyen kaynaklarına erişebildiği, güneybatı Gürcistan’daki Trialeti dağlarının etekleridir. Bu yerleşimler Trialeti yaylalarındaki Gudaleti, Edzani ve Zurtatekhi’dir. Sonuncusu, Çokh açık yerleşimi ile karakterize edilen, aynı zamanda Kozma-Nokh ve Mekegi yerleşimlerinde de varlığı kanıtlanmış Dağıstan Mezolitik dönemidir. (Sagona 2017: 67; Dolukhanov 1998: 310-311; Açugba 2015: 7-8; Meshveliani-Bar-Oz vd. 2007: 49)

Kuzey Kafkasya’daki Mezolitik döneme ait yerleşim yerlerine dair genel bilgiler özetle şöyledir:

Bir önceki döneme göre açık anıtlar daha az bilinse de Kuzey Kafkasya’da Mezolitik Çağda da insan yaşamının izlerine rastlanmaktadır: Kabardey-Balkarya’da Sosruko Mağarası ve Alebastır Sundurması, Karaçay-Çerkesk’de Sataney/Gubski VII/Sundurması ve Yavor yerleşimi, Kuzey Osetya’da Çyornı Mağarası ile Mıştulagtı Lagat, Dağıstan’da Çokh, Mekegi ve Kozma Nokh yerleşimleri. Dağıstan’ın diğer Kafkas kalıntılarıyla birçok ortak yönü olan Mezolitik kültüründe, aynı zamanda Batı Türkmenistan’ın Hazar havzasına ait Mezolitik Çağ anıtlarının materyalleriyle ortak özellikler görülür. (Tuallagov 2017: 13)

Kafkasya’daki bazı Mezolitik dönem yerleşimleri hakkında, kimi kaynaklarda, detaylı bilgiler yer almaktadır. Bunlardan bir tanesi, daha eski kaynaklarda bahsi geçmeyen ama 2003-2005 yılları arasında detaylı kazı çalışmaları yapılan, Gürcistan’daki Kotias Klde yerleşim bölgesidir.

Kotias Klde, yukarıdan aşağıya, Neolitik (Katman A), Mezolitik (Katman B) ve Üst Paleolitik (Katman C) döneme uzanan bir diziye sahiptir. Taş aletler ve fauna kalıntıları açısından zengin Katman B, radyokarbon yöntemle GÖ 12.400 ile 10.300 [kal.] arasına tarihlenmiş üç alt evreye (B1–B3) sahiptir. Bu zaman çizelgesi, Kuzey Kafkasya'daki Chygai ve Dvoynaya'daki son kronometrik tarihlerle oldukça uyumludur. Katman B’deki taş aletler, çoğunlukla her ikisi de yerel olarak temin edilebilen, çakmaktaşından veya kaya kristalinden ve Güney Gürcistan'daki Chikiani kaynağından elde edilen obsidiyen yongalardan kesilerek/vurularak kopartılmıştır. (Sagona 2017: 67-68; Meshveliani-Bar-Oz vd. 2007: 50)

Mezolitik endüstrinin mikrolitik yapısı, bazıları 2 mm'den daha az genişlikte olan çok sayıda kırık sırtlı dilgiciklerde açıkça görülmektedir. Ana araç grupları, eğik olarak kesilmiş türler de dahil olmak üzere, sırtlı ve düzeltili dilgicik çeşitleridir. Bununla birlikte, Mezolitik endüstrinin ayırt edici alet türleri, çoğunlukla bıçak ve dilgiciklerin iki kutbunun düzeltilmesiyle şekil verilen çeşitkenar ve ikizkenar üçgenlerdir. Ayrıca birkaç kemik alet ele geçirilmiştir. (Meshveliani-Bar-Oz vd. 2007: 52; Sagona2017: 68, 70) Ön kazıyıcılar da yaygındır ve üçgen kalemlerde olduğu gibi Üst Paleolitiğin geç döneminin gelenekleri devam ettirilmiştir. Uçlar ve delikli geyik boynuzundan kulp da dahil olmak üzere birkaç kemik alet ele geçirilmiştir. Kotias Klde buluntu topluluğu, Darkveti kaya sığınağı buluntularına benzemektedir. (Sagona 2017: 70; Meshveliani-Bar-Oz vd. 2007: 56)

Kotias Klde sakinlerinin beslenme kaynağı çoğunlukla memeli hayvanlardı. Hayvan kemiklerinin yüzde elli biri yaban domuzuna aittir. Karaca ve kızıl geyik eşit olarak yüzde onu ile temsil edilir. Boz ayı kalıntıları, kemik topluluğun yüzde otuz dördünü oluşturan yüksek temsili nedeniyle kayda değerdir. İskeletlerinin bütün halinde geri kazanılması, düzenli olarak avlandıklarını ve Kotias Klde topluluğunun yaşamında önemli bir rol oynadıklarını göstermektedir. Nitekim araştırmacılar, bir dizi etnografik arkeolojik kanıta dayanarak, boz ayıların öncelikle etleri için değil, kürkleri ve sembolik nedenlerle avlandıklarını öne sürmektedir. (Sagona 2017: 70; Meshveliani-Bar-Oz vd. 2007: 56)

Abhazya’nın Üst Paleolitik yerleşmelerinden biri olan Holodnıy Mağarası, Mezolitik dönemde de kullanılmıştır.

Mezolitik çağda Abhazya’da yaşayan insanların dış görünüşü hakkında en geniş materyal Holodnıy mağarasında bulunmuştur. Sakinlerinin yemek artıklarını attıkları mağaranın derinliklerindeki niş araştırılmıştır. Burada çok sayıda insan iskeleti, ayrıca kafatası parçaları bulunmuştur. Tanınmış Sovyet antropolog M. Gerasimov, bu kemiklerden hareketle eski Tsabal’lının yüzünü yeniden canlandırmış ve 12-15 bin yıl önce Abhazya’nın dağ geçitlerinde ve vadilerinde yaşayan insanların bariz şekilde Afrikalı fizyonomiye sahip oldukları sonucuna varmıştır. Aynı netice Avrupa’nın Akdeniz’e kıyısı bulunan birkaç bölgesinde de (İspanya, İtalya, Yunanistan vb) tespit edilmiştir. (Abhazya Tarihi 2014: 29)

Kuzeybatı Kafkasya yerleşimlerden Chygai Kaya Sığınağı ve Dvoynaya Mağarası kaynaklarda detaylı ele alınan yerleşimlerdir.

Chygai Kaya Sığınağı (Gubskiy-5), Batı Kafkasya’daki Krasnodar Krayı Mostovskoy bölgesinde, Gubs Nehri'nin sol kıyısında yer almaktadır. Chygai’nin Mezolitik (3-8) katmanlara ait buluntu topluluğu az sayıdadır ve dönemi temsil edebilecek nitelikte değildir. Katman 5’in buluntu topluluğu çok yetersizdir, sadece 56 taş eser bulunmuştur (32 yonga, 2 bıçak, 16 dilgi ve 4 dilgicik, 1 dar yüzeyli tek platformlu çekirdek, 1 üçgen kalem). Taş alet buluntu topluluklarının en büyük bölümü gri-kahverengi ve renkli çakmaktaşı kalıntılarından oluşmaktadır. Gri-kahverengi çakmaktaşı Gubs vadisinden (kireçtaşı kayalarda veya nehir yatağında katılaşmış halde) gelir ve renkli çakmaktaşı (beyaz, sarı) 30 km içerisinde bulunabilir. Buluntu topluluğu içinde az sayıda küçük obsidiyen eser bulunmaktadır. Bilinen en yakın obsidiyen kaynağı Baksan vadisindedir (Merkezi Kuzey Kafkasya, yaklaşık 250 km). Taş alet yontma işlemleriyle dilgicik ve mikro-dilgicik üretmek amaçlanmıştır. Ön kazıyıcılar baskındır, üçgen kalem grubu (çoğunlukla iki yüzeyli veya uç kesimleri düzeltili) çok daha azdır. Buluntu topluluğu, sırtlı dilgicikler, kesik uçlu ve ucu çift taraflı kesik dilgicikler, kenar kazıyıcılar ve ayrıca özel formlara sahip kambur sırt noktaları ile parçalı sırtlı mikro ön kazıyıcılı sırtlı dilgicikleri içermektedir. Taş aletlerin yanı sıra bir kemik uç parçası ve deliği kesik bir iğne bulunmuştur. (Leonova 2014: 43-45) Chygai Kaya Sığınağı 3. katmanı için radyokarbon tarihlendirme yoktur. Daha alttaki katmanlar 4 ve 5 için ise belirlenen dört tarih, MÖ 10.500 ilâ 9500 arasıdır (MÖ 8900-8600; MÖ 10.100-9500; MÖ 10.500 ve MÖ 11.000 [kal.]). (Leonova 2020: 1)

Chygai Kaya Sığınağı’nın doğusundaki Dvoynaya Mağarası'nın 3. ve 6. katmanları, radyokarbon verilerine göre GÖ 11.800 ilâ 8300 tarihleri arasında birikmiş ve kısmen fosilleşmiş kabukları içermektedir. (Leonova 2014: 47) Dvoynaya’nın 6. katmanı Erken Mezolitik, 4. ve 5. katmanları ise Geç Mezolitik dönemini temsil etmektedir. Katman 6’da, çeşitli renklerdeki çakmaktaşından, özellikle gri-kahverengi, yapılmış yaklaşık 3.000 taş alet bulunmuştur. Ek olarak aletlerin sahada üretildiğine dair bol miktarda kanıt vardır. Buluntu topluluğu, düzeltili bıçaklar ve dilgicikler ile dişli ve çentikli aletler içermesine rağmen, ön kazıyıcılar özellikle popülerdi. Aynı zamanda önemli sayıda geometrik mikrolit parçası da bulunmuştur ancak kemik aletler nadirdir. (Sagona 2017: 71; Leonova 2014: 46) Geç Mezolitik tabakaları 4 ve 5’ten elde edilen arkeolojik malzeme; 1.500'den fazla taş eserden, birkaç kemik alet ile parçalar ve mikrofaunal kalıntılardan oluşmaktadır. Buluntu topluluğu, mikro dilgicikleri yontmada kullanılan tek platformlu çekirdeklerden oluşur. Ön kazıyıcılar taş alet grubunda kesinlikle egemendir ve üçgen kalem sayısının beş katıdır. Koleksiyon, çentikli aletleri, pullu parçaları ve bir taş baltanın küçük kısmını da içermektedir. (Leonova 2014: 46)

Kaynaklarda Kuzey Kafkasya’nın farklı yerleşimlerinde ortaya çıkarılan taş aletler arasında bazı farklılıklar veya benzerlikler olduğuna, ayrıca Orta Asya ve Kırım bölgeleri ile benzerlikler tespit edildiğine dair vurgular vardır. Anlaşıldığı kadarıyla, Baksan vadisindeki Zayukova obsidiyen kaynağı, daha önceki dönemlerde olduğu gibi Mezolitik dönemde de Kuzeybatı Kafkasya’daki yerleşimlerin başlıca obsidiyen kaynağı olmaya devam etmiş.

Dvoynaya'nın Erken Mezolitik dönem taş aletleri karakteristik olarak Merkezi Kafkasya'daki (Elbrus bölgesindeki) Sosruko kaya sığınağına çok benzemektedir, ancak alet teknolojisi geliştikçe Dvoynaya’daki malzeme topluluğu, eğik kesimi ve oluklu kemik uçları ile Badynoko kaya sığınağı aletlerine (Sosruko kaya sığınağı ile aynı bölgededir) daha çok benzemeye başlamıştır. Yaklaşık 250 km uzaklıktaki Merkezi Kafkasya ile kapsamlı temasın bir başka kanıtı, büyük olasılıkla Zayukovo kaynağından (Baksan Vadisi) gelen obsidiyen parçalarıdır. (Sagona 2017: 71; Leonova 2014: 47)

Avcılık-toplayıcılık döneminin en son bölümü Mezolitik aslında, Üst Paleolitik geleneklerin bir uzantısı olarak görülmektedir. Kafkasya'nın kuzeyindeki ve güneyindeki bölgeler alet çantaları açısından farklılıklar göstermekteyken, birincisi Kırım ile benzerlik göstermektedir. Genel olarak konuşursak, Erken Mezolitik alet çantası, daha sonraki dönemde Kuzey Kafkasya’da geometrik mikrolitlerin, özellikle trapezlerin tercih edildiği, bol miktarda mikrolit ile karakterize edilir. Eski Dünya’nın diğer bölgelerinde oldukça yaygın olan mermi noktaları (projectile points), Kafkasya'da nadirdir. Avlanma stratejileri dağ silsilesinin her iki tarafındaki bölgeler arasında farklılık gösteriyordu. Güneyde, erken dönemlerde bir aranın yaşandığını göstermekle birlikte, topluluklar büyük memelileri avlıyorlardı, oysa kuzey bozkırları avcıları daha küçük memelileri hedef alıyorlardı. (Sagona 2017: 83)

“Boyunlu” trapezler, Kuzeybatı Kafkasya'daki (Kamennomostskaya Mağarası) ve Kuzeydoğu Kafkasya'daki (Çokh Bölgesi) Mezolitik sitelerde bulunmuştur ve bu form Orta Asya'nın Erken Neolitik bölgelerinde oldukça yaygındır. Bütün bu buluntu toplulukları arasında, muhtemelen, Zayukovo kaynaklı bazı obsidiyen eserler vardır. Bu durum, obsidiyenin 250 km alan içerisinde yaygın bölgesel kullanımının veya Merkezi Kafkasya nüfusu ile bazı temasların kanıtı olabilir. Mezolitik endüstrilerin gelişiminin (veya değişiminin), geometrik mikrolitlerin trapezlerin hâkim olduğu daha erken dönemlerden (trapezsiz ve çok parçalı), daha geç dönemlere gelişiminin ortak yönü, Kırım dağlarının Mezolitik endüstrisinin gelişim (veya değişim) yönü ile örtüşmektedir. (Leonova 2014: 43, 47)

Sonuç olarak, günümüzün iklim ve çevresel koşullarına oldukça benzeyen şartlarda yaşanan Mezolitik dönemde önemli kültürel değişimler yaşanmıştır. Buzul çağı süresince geçimlerini avcılık ve toplayıcılıkla sağlayan göçebe topluluklar, Mezolitik çağında geleneksel çizgiden ayrılarak iri cüsseli memeli havyaların yerine, kısa yabanıl otlarla beslenebilen küçükbaş hayvanları avlamaya başlamıştır. Daha önceleri mağara-kaya altı sığınağı gibi mekânları geçici olarak kullanan bazı gruplar bu dönemde, ormanların içindeki açık alanlara, deniz ya da göl kıyılarına ve nehir yataklarına da yerleştiler. Devamında, bitki örtüsündeki değişimle birlikte gelişme ortamı bulan yabanıl tahılları topladılar-hasat ettiler ve daha uzun süre kaldıkları konutlar inşa ederek yavaş yavaş yerleşik yaşamın temellerini attılar.

Mezolitik, yeni ekolojik ortama sadece teknolojik değil kültürel bir geçişi de yansıtan dönemdir. Dolayısıyla bir geçiş dönemi olarak ele alınan ve önceki dönemlere kıyasla daha kısa sürdüğü kabul edilen Mezolitik dönem insanlarının elinden çıkan yenilikler, çok önemli dönüşümlerin yaşandığı bir sonraki dönemin altyapısını oluşturmuştur. Ancak alıntı yapılan kaynaklarda da vurgulandığı üzere Kafkasya coğrafyasında Mezolitik dönem henüz yeterince araştırılmamış ve incelenmemiştir.

Kaynaklar

Abhazya Tarihi, (Yazarlar: Argun, Prof. Dr. Aleksey – Agumaa, Anzor, vd. Editörler: Lakoba, Dr. Stanislav - Voronov, Prof. Dr. Yuri, vd.), (2014), (Çev: Uğur Yağanoğlu), İstanbul: CSA.

Açugba, Prof. Dr. Timur, (2015), Kronolojik Abhazya Tarihi, (Çev: Oktay Chkotua) İstanbul: Yeni Anadolu Yayıncılık.

Cherlenok, Е. А., (2013), “Мезолит История изучения/Mezolitik Çalışma Tarihi, Археология Кавказа (мезолит, неолит, энеолит) ”, Санкт-Петербург, http://saunje.ge/index.php?id=1879&lang=en

Dolukhanov, Pavel, (1998), Eski Ortadoğu’da Çevre ve Etnik Yapı, (Çev: Suavi Aydın), Ankara: İmge Kitabevi.

Düring, Bleda S., (2011), Küçük Asya’nın Tarihöncesi: Karmaşık Avcı-Toplayıcılardan Erken Kentsel Toplumlara, (Çev: Azer Keskin), İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı.

Karakoç, Murat, (2015), Son Buzul Çağı ve Holosen Başlangıcında Anadolu ve Balkanlar, Ankara: Midas Kitap.

Leonova, Elena V., (2014), “Investigation of Mesolithic and Upper Paleolithic multilayer sites in the North-West Caucasus” Erişim tarihi: 2020.02.06. https://www.researchgate.net/publication/283365070_Investigation_of_Mesolithic_and_Upper_Paleolithic_multilayer_sites_in_the_North-West_Caucasus.

Leonova, Elena V., (2020), “Late Mesolithic or Early Neolithic: was there the ‘Neolithic hiatus’ in the North Caucasus?”, Erişim Tarihi: 2021.04.18. https://meso2020.sciencesconf.org/325710/document

Meshveliani, T. - Bar-Oz, G., vd. (2007), “Mesolithic Hunters At Kotias Klde, Western Georgia: Preliminary Results/ Batı Gürcistan Kotias Klde'de Mezolitik Avcılar: Ön Sonuçlar”, Erişim Tarihi: 2020.12.15. https://www.persee.fr/doc/paleo_0153-9345_2007_num_33_2_5220

Sagona, Antonio, (2017), “The Archaeology of the Caucasus Chapter 2 - Trailblazers: The Palaeolithic and Mesolithic Foundations”, Erişim Tarihi: 2020.06.13. https://www.cambridge.org/core/books/archaeology-of-the-caucasus/trailblazers-the-palaeolithic-and-mesolithic-foundations/98A276B7D6AA594A6F4EA6729CF491EE;

Topdemir, H.Gazi - Özsoy, Seda, (2015), Uygarlık Tarihi, Ankara: Pegem Akademi, 2. Baskı.

Tuallagov, Alan A., (2017), İskitlerden Erken Alanlara Kuzey Kafkasya, (Çev: Orhan Uravelli), Ankara: Kafdav.

Kafkasya'nın Mezolitik Anıtları (sayılar metinde bahsedilen yerleri göstermektedir)

Anıtlar: 1) Holodnıy Mağarası (Холодный грот); 2) Kuaçara/Kvaçara (Квачара); 3) Kotias Klde (Котиас-Клде); 4) Edzani (Эдзани); 5) Gobustan (Кобы-стан); 6) Çokh (Чох); 7) Sosruko (Сосруко); 8) Badynoko (Бадыноко); 9) Chygai ve Dvoynaya (Чыгай и Двойная).

Kültürler: A) Ön Karadeniz (Причерноморская) ; Б) İmeretya (Имеретинская); В) Trialeti (Триалетская); Г) Çokh (Чохская)