Yedinci Ders

Къ - къ K harfinin kalın sesidir. Arapçadaki kaf harfi ile aynı sesi verir.

Къы -- къэ -- къи -- къе -- къа

 Къым - Bu dildeki olumsuzluk ekidir. Джылэхъстэней diyalektinde lымşekli ile de ifade edilir. Genel literatürde ise önceki belirtilen şekli kullanılır.

Сышхэкъым. -(Eylem olarak yemek) yemiyorum.

Сытхэкъым -( Eylem olarak yazı) yazmıyorum.

Сшхыкъым - (Herhangi bir şey) yemiyorum

Стхыкъым -(Herhangi bir şey) yazmıyorum.

Къэ - Fiil son eki olarak cümleyi olumsuz soru kalıbına sokar.

Сышхэкъэ? -( Eylem olarak yemek) yemiyor muyum?

Сытхэкъэ? - ( Eylem olarak yazı) yazmıyor muyum?

Сшхыкъэ? - ( Herhangi bir şey ) yemiyor muyum?

Стхыкъэ? - ( her hangi bir şey ) yazmıyor muyum?

Къ - Fiil ön eki olarak yapılan işin eylemin sözü söyleyene doğru yapıldığı anlamı katar.

Къ - Fiil ön eki olarak İsmin den halini fiile ulayarak den gelmek den almak den etmek den eylemek şeklinde anlam oluşturur.

Жэ. -------------- Koş.

Къажэ. ---------- ( Benim yanıma ) koş.

Нажэ. ----------- ( Belirttiğimiz yere doğru ) koş.

Къысхуэжэ. -- Bana doğru koş.Bana koş.

Шэ. --------------- (birini beraberinde ) götür.

Къашэ. --------- ( birini beraberinde) getir

Нашэ. ----------- ( birini beraberinde belirlenmiş yere) götür.

Хуэшэ. --------- ( birini beraberinde ona ) götür.

Къысхуэшэ. --- (birini beraberinde bana ) getir.

Хьы. ------------- (taşınan bir şeyi ) götür.

Къэхь. --------- (taşınan bir şeyi ) getir.

Нэхь. ----------- (taşınan bir şeyi belirttiğimiz yere ) götür.

Хуэхь. ----------- ( taşınan bir şeyi ona) götür.

Къысхуэхь.--- (taşınan bir şeyi bana ) getir.

Щтэн ------------ Almak, edinmek, belirteçsiz olarak almak.

Genel kabuller olarak;

х------------------ Yön ve konum belirteçleri ile almak.

н------------------Belirli yön belirteci, sana yönü.

къ----------------Bana veya emir ise emredilene doğru yön belirteci.

и ------------------ konum olarak içini ( tabak, kavanoz, kuyu içi gibi),

т ------------------ konum olarak üstünü (masanın üstü gibi),

хэ ---------------- bir çoğulun içini anlatır

щl ---------------- konum olarak altını ( masanın ev örtmenin altı gibi),

дэ ---------------- konum olarak bir şeyin arasını (sokak arası gibi)

п------------------ konum olarak uç kısmını ifade eder.

их-----------------içinden al ( Yön belirteci yok.)

тех----------------üstünden al

дэх---------------arasından al

пых---------------ucundan al

хэх----------------çoğulun içinden al

ш------------------- beraberindekini almak götürmek kökü

иш-----------------içinden al ( çıkart götür gibi)

къиш-------------yön belirteci ile bana doğru çıkar

теш---------------üzerinden al (Taşınmazı, beraberindekini)

дэш---------------aradan al sokaktan al, çıkar gibi

щlэш--------------altından al çıkar

къих---------------yön belirteci ile, içinden al

къытех------------yön belirteci ile, üzerinden al

къыхэх------------yön belirteci ile, çoğuldan al

къыдэх------------yön belirteci ile, arasından al

къыпых------------ yön belirteci ile, ucundan al

Dilin ses anlam temelli olması nedeni ile seslerin genel kabullerinin bilinmesi işleri kolaylaştırır. İleride daha detaylı anlatılacaktır.

Хадэм мыlэрысэ къыщыщтэ.-- Bahçeden elma al.

Истанбул зы джанэ къысхуих. – İstanbul’dan bana bir gömlek getir.

dan eki buradaki къыeki ile verilmektedir.

къы -- с -- ху -- и -- х.

къы- yön belirteci( dan ) с - bana ху-belirtilen şahıs için

и- belirtilen yerden( içinden) х- al, getir.

Görüldüğü gibi fiil sözcüğü tam olarak bir açıklamadır. Diğer tüm sözcükleri de sizler parçalayabilirsiniz. Yalnız bunu anlamadıysanız fazla takılmanıza da gerek yoktur. Zamanla anlaşılacaktır.

Къу - къу -- Yukarıdaki sese u ulanmış şekilde çıkan sestir.

Къуэш - erkek kardeş

Къуажэ -köy

Къуэ - oğul - vadi

Къуэладжэ - kuytu yer

Къудамэ - dal

Къу - sap

Къуапэ - kenar, köşe, uç

Кхъ - кхъ Keskin bir k sesidir.

Кхъэ - mezar

Кхъахэ - harabe

Кхъэсын - mezar taşı

Бэкхъ - Balkon altındaki yer

Кхъу - кхъу Sert k sesine u ulanarak çıkarılan sestir.

Кхъухь -Gemi

Кхъуафэ -Tekne

Кхъуафэжьей -Kayık

Кхъуей - Peynir

Кхъуэщын -Küp

Кхъузанэ - Un eleği

Кхъужьей - Armut ağacı

Кхъужь - Armut

Burada bilinmesi gerekli bazı hususları hafızamıza yerleştirelim. Bu dilde söylenen şeyler tam olarak anlatılır. Yanlış anlaşılma gibi bir  ihtimal yoktur. Her şey açık ve nettir. Diğer dillerin kalıpları ile farklılıkları vardır. Mesela seviyorum sözcüğünü düşünelim. Kim seviyor sorusunun açık bir cevabı vardır. Ben seviyorum. Şahıs eki fiile ulanmış.

Kimi sorusunun cevabı ise 1 - onu seviyorum. 2 - seni seviyorum  3- sizi seviyorum 4 -kendimi seviyorum 5 -onları seviyorum gibi beş ayrı seçenek var ve belirtilmemişse kime sevgi olduğu açık değil.

Bu dilde ise sevenin ve sevilenin şahıs ekleri fiil başına ulanmak  zorunluluğu vardır. Dilin yapısı böyledir ve bu şeklinin farkına varmamız da gerekir. Şahıs zamirleri günlük konuşmalarda zikredilmese dahi şahıs  ekleri fiil başında görülmek durumundadır. Bu iki şahıs ekinden fiil köküne  yakın olan eden eyleyen veya ettiren eyletendir, diğeri ise edilen dir. O şahıs  eklerinin Türkçedeki gibi boş kaldığını da fark etmek de gerekir.

Cümle kuruluşlarında dikkate alınması gereken diğer bir husus ise  taşıma işi yapılırken ar yani taşınan şey e göre cümle oluşur. Taşıyan ise m haline girer. Burada taşınan şey yani konu bahsi daima r halindedir. Eğer  ar var ise şahıs ekleri de ona göre oluşur. Yok ise zaten konu bahsi ben sen o biz siz onlar olacağından сы у . ды фы . şeklinde fiil başına ulanır.

Üçüncü çoğul çekiminde ise хэ çoğul eki alır.

Konu bahsi yenen şey taşınan şey yazılan şey ise şahıs ekleri de  --- с з\ б п\ и е\ д т \ в ф \ а я\ -- şeklinde oluşur. Bunlar ses uyumuna söyleniş uyumuna göre uygun olan birisi yerini alır.

Кl - кl Кlу - кlу , Щl - щl , Лl - лl , Пl - пl , Тl - тl , Фl - фl , Цl - цl

Bu ezik seslerin nasıl seslendirileceği öğreticilerden alınmalıdır. Ağıza hapsedilen hava devamı kesilerek bir anda ezilerek çıkarılan seslerdir. Dilin ses dili olduğu göz önünde tutulursa sesleri tam olarak telaffuz etmenin önemi ortaya çıkar. Ufak ses farklılıklarının anlamları değiştirdiğini zaten biliyoruz.

Сэ сыкlуащ. ----- Ben gittim

Уэ укlуащ. ----------Sen gittin

Ар кlуащ. --------- O gitti

Дэ дыкlуащ ------- Biz gittik

Фэ фыкlуащ.------ Siz gittiniz

Ахэр кlуахэщ. ----- Onlar gittiler.

Şahısların yaptığı eylem olarak;

Сэ сышхащ. -------- ben yedim.

уэ ушхащ

Ар шхащ

Дэ дышхащ

Фэ фышхащ

Ахэр шхахэщ.

Burada açıkça görüldüğü gibi şahıs ekleri fiil başına Türkçedeki gibi geliyor. Türkçede sözcük sonuna geliyor. Konu bahsi ben sen o dur.

Bir şey yemek olarak;

Мыlэрысэр сэ сшхащ. --- Elmayı ben yedim.

---------------- уэ пшхащ.

---------------- абы ишхащ.

---------------- дэ тшхащ.

---------------- фэ фшхащ.

---------------- абыхэм яшхащ.

Burada konu bahsi elmadır. Şahıslar o işi yapan figüran durumundadır.

Götürmek fiili çekimlenecek olursa götürülen şey konu bahsi durumuna geçiyor. Sanırım örnekleme incelenirse konu anlaşılır.

Динэ сэ сшащ. ------- Dine’yi ben götürdüm

Мазэ уэ пшащ. ------------------- sen götürdün.

Динэ абы ишащ.----------------- o götürdü.

Мазэ дэ тшащ. ------------------- biz götürdük.

Динэ фэ фшащ.------------------ siz götürdünüz.

Мазэ абыхэм яшащ. ----------- onlar götürdüler.

Buradaki şahıslar p halindedirler fakat özel ad oldukları için ekler düşmüştür. İsimlerin yerini tutan sözcükler ise мhalindedirler.

Кхъуейр сэ сшхащ. ------- Peyniri ben yedim.

Хьэлыгъур уэ пшхащ. ----- Ekmeği sen yedin.

Хьэлгъуанэр абы ишхащ.- Simidi o yedi.

Щlакхъуэр дэ тшхащ. ------ Ekmeği biz yedik.

Хьэлывэр фэ фшхащ. ------ Böreği siz yediniz.

Лэкъумыр абыхэм яшхащ.- Lokumu onlar yediler.

Sanırım şahıs ekleri açıkça görülebiliyor.

Şimdi bir sınıfta bulunan öğrencilerin bir birlerini herhangi bir şeyle ilgili olara yani bir sosyal etkinlikle ilgili olarak yazdıklarını düşünelim ve bunun tablosunu yapalım. Burada şahıs zamirlerinin sadece cümle yapısını kavratmak için yazıldığını hatırlayalım.

Şimdiki zaman kalıbı:

Сэ -------сэ -------------- сы --- з --- о -- тх

Уэ -------уэ ---------------у ----б ---о --тх

Ар ------абы ------------. ---- и ---е --тх

Дэ--------дэ -------------ды ---д ---о --тх

Фэ -------фэ ------------фы ---в ---о --тх

Ахэр---абыхэм ------- . -----и ---а --тх --хэ

Bu tablodaсэileдэveуэileфэeşleşemez diğer her türlü çaprazlama yapılabilir. Fiil başındaki şahıs ekleri sıralanırken - ы и е- veya - ы и а -bir araya gelirse - ы и- ler düşer ve sadece - е- ve - а - kalır. - у и е- olursa da - уе- kalır. Birinci sütun üçüncü sütunda ikinci sütun da dördüncü sütunda temsil edilmektedir. Son dört sütun fiilin çekimlenmiş halidir. Сэ ile сэ , уэ ile уэ , дэ ile дэ ve  фэ ile фэ eşleşecek olursa üçüncü sütun зы olur, çünkü kendi kendini yazıyor  olur ve sonuna ж sesi eklenir. Şimdi örnek çaprazlamaları yapalım.

Сэ ----- уэ -------- сы -- б -- о -- тх

Сэ уэ сыботх. -- Beni sen yazıyorsun.

сы - yazılan, б yazan, о şimdiki zamanda, тх fiil kökü yazmak.

Уэ ------абы ------у --и --е --тх.

Уэ абы уетх. --- Seni o yazıyor.

уyazılan,еyazan ve zaman bileşkesi и ve о,тхfiil kökü.

Фэ ----- сэ ----- фы -- з -- о -- тх

Фэ сэ фызотх. -- Sizi ben yazıyorum.

Дэ -------абыхэм ------ды --и --а --тх.

Дэ абыхэм датх.-- Bizi onlar yazıyorlar.

ы ve а yan yana gelirse ы düşer.

Cümle başına ар ve ахэр gelirse üçüncü sütundaki işareti düşer ve şahıs eklerinden з с ye ve в de ф ye döner ve ахэр de cümle sonuna хэ çoğul eki alır.

Ахэр фэ фотххэ. Onları siz yazıyorsunuz.

Ахэр сэ сотххэ. Onları ben yazıyorum.

Ар уэ ботх.Onu sen yazıyorsun.

Tek şahıs eki olduğundan  yazılan o, б yazan , о şimdiki halde, тх fiil kökü.

Kendi kendini yazmak da anlaşılabilir.

Сэ сэ зы--з--о--тх-- ыж

Уэ уэ зы-- б-- о-- тх-- ыж. Sen kendi kendini yazıyorsun.

Ахэр абыхэм затхыж. Onlar kendi kendilerini yazıyorlar.

Etkisi şu anda olan geçmiş zaman. Yani yazmış durumdayım.

Сэ ------- сэ --------- сы --- с --- тх --- а --- щ

Уэ -------уэ ----------у ----п

Ар ------абы --------. ---и

Дэ ------дэ ----------ды --т

Фэ ------фэ ---------фы --ф

Ахэр ---абыхэм ----. -----а"я ----------------хэщ.

Сэ уэ сыптхащ. -------Уэ сэ устхащ.

Сэ абы ситхащ. ---------Уэ абы уитхащ.

Сэ фэ сыфтхащ. ---------Уэ дэ уттхащ.

Сэ абыхэм сатхащ.------Уэ абыхэм уатхащ.

Ар сэ .стхащ. ---------Дэ уэ дыптхащ.

Ар уэ .птхащ. ----------Дэ абы дитхащ.

Ар абы .итхащ.---------Дэ фэ дыфтхащ.

Ар дэ .ттхащ. ----------Дэ абыхэм датхащ.

Ар фэ .фтхащ.

Ар абыхэм .ятхащ.

--------------------------------------Ахэр сэ .стхахэщ.

Фэ сэ фыстхащ. ----------Ахэр уэ .птхахэщ.

Фэ абы фитхащ. ---------Ахэр абы .итхахэщ.

Фэ дэ фыттхащ. ----------Ахэр дэ .ттхахэщ.

Фэ абыхэм фатхащ. ----Ахэр фэ .фтхахэщ.

------------------------------------- Ахэр абыхэм . ятхахэщ.

Yukarıdaki tablodan çıkan 28 çaprazlama cümlesi bunlardır. Fiil köküne yakın şahıs ekinin yazan diğerinin yazılan olduğunu zaten biliyoruz. Üçüncü tekil ve çoğul şahıs eklerinin yani yazılan durumundakilerin şahıs eklerinin yerlerinin boş kaldığı da tablodan açıkça görülüyor.

Şimdiki zaman olumlu bildirimi dışında tüm söylemlerde şahıs eklerinde bir karışıklık olmayacağını hatırlayın.

Хьын - Götürmek -- Ар( Мыlэрысэ, Кхъуей, Кхъужь, Шыгъу , Фошыгъу )

yani taşınan herhangi bir nesne o.

Onu ben götürüyorum.-- götürüyor muyum? -- götürmüyorum. -- götürmüyor muyum?

--------- сэ сохь. ------------ схьырэ? ---------- схьыкъым.--------- схьыкъэ?

--------- уэ бохь. ------------ пхьырэ? ---------- пхьыкъым.--------- пхьыкъэ?

- Ар -- абы иехь. ----------- ихьрэ? ------------ ихькъым.----------- ихькъэ?

--------- дэ дохь.------------- тхьырэ? ---------- тхьыкъым.--------- тхьыкъэ?

--------- фэ фохь.------------ фхьырэ? --------- фхьыкъым. -------- фхьыкъэ?

------ абыхэм яхь. ---------- яхьрэ? ------------ яхькъым.----------- яхькъэ?

Geçmiş zamanda:------Gelecek zamanda:----- Götürme isteği( irade beyanı )

------------- сэ схьа? ------------- схьыну? --------------- схьын?

------------- уэ пхьащ. ----------- пхьынущ.-------------- пхьынщ.

Ар ------ абы ихьакъым.------ ихьынукъым.--------- ихьынкъэ?

-------------- дэ тхьакъэ?---------- тхьынукъэ? ---------- тхьынкъым.

-------------- фэ фхьа.------------- фхьыну. ---------------- фхьынщ.

---------- абыхэм яхьа. --------- яхьыну. ---------------- яхьынщ.

Geçmiş bitmiş zamanda: -- Bitmiş zamanda götürecektim

----------------- схьат? ------------------ схьынут

----------------- пхьат.-------------------- пхьынут

----------------- ихьатэкъым. --------- ихьынутэкъым

----------------- тхьатэкъэ? ------------ тхьынутэкъэ?

----------------- фхьат. ------------------ фхьынут.

----------------- яхьат. ------------------- яхьынут.

Bitmiş zaman sorularının vurgu ile yapıldığını fark etmiş olmalısınız. Şahıs ekleri hiç değişmeden olumlu, soru, olumsuz ve olumsuz soru çekimleri fark edilmiş oldu.

Şimdi de getirmek fiiline bakalım. Bu fiil iki parçalı olduğundan  şahıs ekleri iki parça arasına girecektir. Къэ ve хьын

Мыlэрысэр сэ къэсхьащ.

-------------------- уэ къэпхьа?

-------------------- абы къихьакъэ?

-------------------- дэ къэтхьакъым.

-------------------- фэ къэфхьащ.

----------------- абыхэм къахьащ.

Нобэ мыlэрысэ къэсхьащ. -Bugün elma getirdim.

Умар кхъужь къехь. -------- - Ömer armut getiriyor.

Иджыпсту шыпс пlастэ къэсхьынущ.- Şimdi paste şıps getireceğim.

Мыlэрысэ тlэкlу къэхьи тшхынщ. - Biraz elma getir de yiyelim.

Шей къэхьи дефэнщ. --- Çay getir de içelim.

Псы къэхьи зыттхьэщlынщ. --Su getir de yıkanalım.

Псы къэхьи дефэнщ. --- Su getir de içelim.

Мыlэрысэ къэпхьа? - Elma getirdin mi?

Къэсхьащ. ------------- - Getirdim.

Къэпхьар дыгъэшх. - Getirdiğini yiyelim.(bize yedir)

Ахьмэд псы хуэхьи зегъэтхьэщl.- Ahmet’e su götür de yıkansın.

Зафер кхъуей къысхуихьащ. - Zafer bana peynir getirdi.

Динэ шей къытхуихьащ. - Dine bize çay getirdi.

Шей дыригъэфащ. ---------- -O bize çay içirdi.

Мы усэ дахэр Динэм Зафер хуитхащ.Bu güzel şiiri Dine’ye Zafer yazdı.

Мыр сыт? ------------------------ Bu nedir?

Ар нэгъуджэщ. --------------- O gözlüktür.

Мыр хэт и нэгъуджэ?------- Bu kimin gözlüğüdür?

Ар нанэ и нэгъуджэщ.----- O ninenin gözlüğüdür.

Нэгъуджэр нанэ хуэхь.----- Gözlüğü nineye götür.

Тын ----------------------- Vermek

Етын --------------------- Birine vermek.

Нэгъуджэр нанэ ет.-Gözlüğü nineye ver.

Нэгъуджэр нанэ естащ.-Gözlüğü nineye verdim.

e - иэ açılımı olduğunu bilirsek daha anlaşılır olabilir. O şahsının иile gösterildiği bilindiğinden. Şahıs eklerinin aynı çıkışlı seslerle uyumlu değişimlerini de fark edebiliyorsunuz sanırım.

Мыlэрысэ къызэт. - Bana elma ver.

Псы къызэптын? - Su verir misin?

Нэгъуджэр къызэптыфын? - Gözlüğü bana verebilir misin?

Уи нэгъуджэр къызэптыфын? - Gözlüğünü bana verebilir misin?

Кхъыlэ уи нэгъуджэр къызэт. - Lütfen gözlüğünü bana ver.

Кхъыlэ зы шейбжьэ сегъафэ. - Lütfen bana bir bardak çay içir.

Кхъыlэ мыlэрысэ тlэкlу къысхуэхь. - Lütfen bana biraz elma getir.