Sekizinci Ders

td> td> tr> tbody>

ЕЯНЭ ГУКЪИНЭ

SEKİZİNCİ DERS

table>

 

 

 

Лъ - лъ Le sesinin dilin damaktan ayrılmadan sürekli çıkarılan bir sestir.

p>

Dilin iki yanından hava çıkarılarak seslendirilir. Ses öğreticiden alınmalıdır.

 

Bu harfin girdiği sözcükler genel olarak konum belirtmede yatay olan şeyler alt taraf ayak veya yol, iz peşi sıra veya kap gibi sözcüklerdir.

 

Лъы --- kan

Лъакъуэ- ayak

Лъынтхуэ - damar

Лъэужь - iz

Лъэ - kap – ayak

Лъагъуэ - belirti

Лъэн -- buruşma

Лъэлъэн -- sökülme, ufalanma

Пхъу -kız evlat

Пхъурылъху – kızın çocuğun çocuğu (torun).

Псэуалъэ - ev

Къуэ - erkek evlat

Фалъэ - tas

Къуэрылъху - oğul çocuğu ( torun )

Шыпхъу - kız kardeş

Къуэш - erkek kardeş

Дэлъху- kız için erkek kardeş

Псалъэ - kelime

Псэлъалъэ -sözlük

Псалъэуха -cümle

Тхылъ - kitap

Тхылъылъэ -kitaplık

Лъапэ -- alt uc başlangıç

Лъэбакъуэ – adım

Кхъухь – gemi

Лъэтэн- uçmak

Кхъухьлъатэ- uçak

 

Лъ nin т olması uçmaktır. Bildiğimiz gibi T harfi konum olarak yukarıyı temsil eder.

 

Бзухэр мэлъатэ ---- Kuşlar uçuyorlar.

Бзухэр мэлъэтэфхэ. -Kuşlar uçabiliyorlar.

Хьэхэр лъэтэфкъым. - Köpekler uçamıyorlar.

Жыгым тес бзухэр лъэтэжахэщ. - Ağaca tüneyen kuşlar geri uçtular.

Мылъэтэфу къэна бзур лlащ. - Uçamadan kalan kuş öldü.

Сымаджэ хъуа хьэжьыр лlащ. - Hastalanan yaşlı köpek öldü.

Бзур джэдум илlащ. ------------ Kuşu kedi boğdu.

Зафер и лъэпыlухэр игъэкlуэдащ. - Zafer terliklerini kaybetti.

Зафер и лъэпэдхэр ижьыщlыжащ. - Zafer çoraplarını yıkadı.

Сэ Зафер и щырыкъухэр плъыжьыфэу исlащ. Ben Zafer'in ayakkabılarınıkırmızıya boyadım.

 

 

Bu dilde bulunan bir kısım fiiller iki parçalıdır. İki parçalı fiillerde konu bahsi ap olduğunda şahıs ekleri daima iki parça arasına girer.

 

Жыlэн - söylemek иlэн - renklendirmek boyamak( bir şeyi olması bu kategoride değildir.) къэщтэн - almak лъытэн –fark etmek

 

lулъхьэн - Bir şeyi bir şeyin (ağzına ), önüne koymak.

 

телъхьэн - üzerine koymak gibi. т - üstüne е - bir nesnenin лъ - yatay veya cansız bir nesneyi хьэн- belirtilmiş konumuna getirmek.

 

Bunu ben söylüyorum. -------- Bunu ben mi söylüyorum?

 

Мыр сэ жызоlэ. ----------------- Мыр сэ жысlэрэ?

---------- уэ жыбоlэ. ------------------------ уэ жыпlэрэ?

--------- абы жеlэ. -------------------------- абы жиlэрэ?

---------- дэ жыдоlэ. ------------------------ дэ жытlэрэ?

---------- фэ жывоlэ. ----------------------- фэ жыфlэрэ?

--------- абыхэм жаlэ. ------------------ абыхэм жаlэрэ?

 

Bunu ben söyledim. ------------- Bunu ben mi söyledim?

Мыр сэ жысlащ. -------------- Мыр сэ жысlа?

-------- уэ жыпlащ. ----------------------- уэ жыпlа?

------- абы жиlащ. ----------------------- абы жиlа?

-------- дэ жытlащ. ----------------------- дэ жытlа?

-------- фэ жыфlащ. ---------------------- фэ жыфlа?

----- абыхэм жаlащ.------------------ абыхэм жаlа?

 

Мазэ и адэм и лъэпыlухэр бжэlупэм lуилъхьащ.

Сэри Мазэ и лъэпыlухэр бжэlупэм lуслъхьащ.

Уэри ----------------------------------------------- lуплъхьащ.

Абыи ----------------------------------------------- lуилъхьащ.

Дэри ------------------------------------------------- lутлъхьащ.

Фэри ------------------------------------------------- lуфлъхьащ.

Абыхэми ------------------------------------------- lуалъхьащ.

 

En alttaki cümlenin sonuna çoğul eki ayrıca alması gerekmiyor. Çünkü и -o , а- onlar olduğu belli.

 

 

Maze babasının terliklerini kapının önüne koydu

Ben de Maze'nin terliklerini kapının önüne koydum

Sen de ------------------------------------------------------ n.

O da ---------------------------------------------------------- .

Biz de ------------------------------------------------------- k.

Siz de ------------------------------------------------------- nuz.

Onlar da ---------------------------------------------------- lar.

 

 

Зэдэ - birlikte yapılan şeyler için ön ektir.

 

Нобэ Мазэрэ Динэрэ зэдэджэгуахэщ. -

Bu gün Maze ile Dine birlikte oynadılar.

 

Джэгун яуха иужьым, -------------- Oyunları bittikten sonra,

 

Зэрджэгуа lэмэпсымэхэр пхъуантэм далъхьэжащ.

Oynadıkları araç ve gereçleri sandığa koydular.

 

Динэ и унэ лэжьыгъэхэм зы сэхьэт пlалъэкlэ елэжьащ.

Din ev ödevlerine bir saat süre ile çalıştı.

 

Лэжьэн иуха иужьым, -------- Çalışmayı bitirdikten sonra,

 

и тхылъхэр дахэурэ и тхылъылъэм ирилъхьэжащ.

Kitaplarını güzelce çantasına geri koydu.

 

 

Ар зылъэгъуа и адэми абы фlыщlэшхуэ къыхуищlащ.

Onu gören babası da ona beğenisini bildirdi.

 

Динэ игу зэгъауэ и адэм бгъдэтlысхьэжащ.

Dine gönül rahatlığı içerisinde babasının yanına oturdu.

 

Шхэгъуэр къыщысым, ------------------Yemek vakti gelince,

,

Мазэ и анэм дэlэпыкъуащ. ------------ Maze annesıne yardım etti.

 

lэнэр къигъуващ, ------------------------ Masayı kurdu,

 

Бжэмышххэр lэнэм трилъхьащ, -- Kaşıkları masanın üzerine koydu,

Тепщэчхэр lнэм трилъхьащ. ---- Tabakları masanın üzerine koydu,

Щlакхъуэри lэнэм бгъурилъхьащ. - Ekmeği de masanın yanına koydu.

 

Мазэ и анэмрэ и адэмрэ и гъусэу зыдэшхахэщ.

Maze annesi ve babası ile birlikte yemeklerini yediler.

 

Şimdi de konum olarak - т , с ,лъ- durum bildiren seslere bir bakalım.

 

Зафер унащхьэм тетщ. ----- Zafer evin üstünde duruyor.

------------------------ тесщ. ------------------------------ oturuyor.

------------------------ телъщ. ---------------------------- yatıyor.

 

Мазэ унэм щlэтщ. ------- - Maze evin içinde duruyor.

--------------- щlэсщ. -------------------------------- oturuyor.

-------------------- щlэлъщ. ------------------------------ yatıyor.

 

Динэ псым хэсщ. ----- Dine suyun içinde oturuyor.

------------------ хэтщ. ------------------------------ duruyor.

------------------ хэлъщ. ---------------------------- yatıyor.

 

Дадэ хадэм итщ. ----- Dede bahçenin içinde duruyor.

------------------ исщ. ---------------------------------- oturuyor.

------------------ илъщ. -------------------------------- yatıyor.

 

Нанэ пырхъуэм тетщ.---- Nine balkonun üzerinde duruyor.

---------------------- тесщ. ----------------------------------- oturuyor.

---------------------- телъщ.---------------------------------- yatıyor.

 

Мазэ и ныбжьэгъухэм яхэтщ.-- Maze arkadaşlarının içinde duruyor.

------------------------------- яхэсщ. -- oturuyor.(oturan arkadaşlarının içinde)

--------------- яхэлъщ.-- yatıyor.(arkadaşları yatmışlar o da onlarla yatıyor)

 

- Дэнэ ущыщ? ----------------- - Neredensin?

- Ендрей сыщыщщ. ----------- - Yendrey denim.

- Дэнэ ущыпсэурэ? ---------- - Nerede yaşıyorsun?

- Истанбул сыщопсэу. ------- - İstanbulda yaşıyorum.

 

Сэ Ендрей сыкъыщалъхуащ. --- Ben Yendrey de doğdum.

Гуэкусун сыщеджащ. ------------ - Göksun da okudum.

Истанбул сыщолажьэ. ------------- - İstanbul da çalışıyorum.

 

Мазэ Анкара къыщалъхуащ. - Maze Ankara da doğdu.

Пэщlэдзэгъуэ еджапlэм щоджэ. - İlköğretim okulunda okuyor.

Абы ныбжьэгъуфlхэр щиlэщ. - Orada iyi arkadaşları var.

 

Быцэ юниверситэм щоджэ. -- Bıtse üniversitede okuyor.

Ар къиухым егъэджакlуэ хъунущ.- Orayı bitirirse öğretmen olacak.

 

Тlыкlуэ унэм щолажьэ. -- - T'ık'ue evde çalışıyor.

Ар унэм щошхэ. --------------- O evde yemeğini yiyor.

Ар унэм щожей. ------------ - O evde uyuyor.

Абы зыщегъэпсэху.---------- - Orada dinleniyor.

 

da de eklerinin щ sesinden alındığını farkedin. de eki alan ismin de

м halinde olduğunu görün.

 

Уадэр дэнэ щыlэ? ----- - Çekiç nerede?

lэнэм телъщ. ------------------ - Masanın üzerinde.

 

Умар дэнэ щыlэ? -------- -Ömer nerede?

Хадэм итщ.------------------- - Bahçede.

Сыт абы щищlэр?---------- Orada ne yapıyor?

Щолажьэ. -------------------- - Çalışıyor.

 

Konu bahsi ben sen o olan cümle çekimi.

 

Ben bahçede çalışıyorum. ---------- Çalıştım.

 

Сэ хадэм сыщолажьэ. --------------- сыщылэжьащ.

Уэ -------------у --------------- .--------------у ---------------- .

Ар -------------. ----------------. --------------. --------------- .

Дэ ------------ды ------------- .--------------ды --------------- .

Фэ -----------фы ------------- .--------------фы -------------- .

Ахэр ---------. -----------хэ. --------------. ----------хэщ.

 

 

Çalışırım( çalışma isteği ). --- çalışacağım.

сыщылэжьэнщ.------------- сыщылэжьэнущ.

у ---------------------.-------------у-------------------.

. --------------------.--------------.-------------------.

ды ------------------.--------------ды----------------.

фы ------------------. -------------фы---------------.

. ------------------хэщ.-----------. --------------- хэщ.

 

 

Şimdi deарolan bir cümlenin çekimini yapım şahıs eklerinin neredeve nasıl oluştuğuna bakalım. Konu bahsi elma olan cümle çekimi.

 

Elmayı ev de yiyorum. --------------------- de yedim.

 

Мыlэрысэр унэм щызошх. ----------- щысшхащ.

---------------------------- щыбошх.------------ щыпшхащ.

---------------------------- щешх. --------------- щишхащ.

---------------------------- щыдошх.------------ щытшхащ.

---------------------------- щывошх.------------ щыфшхащ.

---------------------------- щашх.---------------- щашхащ.

 

 

-----------------------de yerim. ---------------- de yiyeceğim

 

---------------------- щысшхынщ. ------------- щысшхынущ

---------------------- щыпшхынщ. -------------- щыпшхынущ

---------------------- щишхынщ. ---------------- щишхынущ

---------------------- щытшхынщ.--------------- щытшхынущ

---------------------- щыфшхынщ.-------------- щыфшхынущ

---------------------- щашхынщ.----------------- щашхынущ.

 

Мазэ и гъуэмылэр мэктэбым щешх.

Мазэ и тхыгъэхэр мэктэбым щетх.

 

Burada ifade bulması gereken bir husus vardır. Türkçenin yanlış öğretilmiş olmasından kaynaklanan bu husus bizim de kafamızı karıştırması olasıdır. Türkçe olarak;

 

Zafer bahçeye gider misin?

Giderim.

Zafer su içermisin?

İçerim.

 

Bu kış Ankarada kalırım.

 

Türü cümlelerin fiillerinin çekimleri genel olarak geniş zaman fiil çekimi  olarak öğrenildiği için bu cümleleri geniş zaman olarak düşünme yanlışına  düşebiliyoruz. Gerçekte öyle bir geniş zaman söylemi yoktur.

 

Zafer yaz tatillerinde köye gidiyor mu?

Gidiyor.

 

Türü söylemler geniş zaman söylemi olur.

 

Emir, dilek, istek sözcüklerinin geniş zaman olarak algılanmaması  gerekir diye düşünüyorum. Şartlanmışlıklarımız bizi kararsız kılabilir.

 

Зафер хадэм укlуэн?– Zafer bahçeye gider misin?

Сыкlуэнщ. ----------------- Giderim.

 

Щей уефэн? ------ Çay içer misin?

Сефэнщ. ----------- İçerim.

 

Псы уефэн? ------- Su içer misin?

Сефэнщ. ------------ İçerim.

 

Псы уефа? ------- Su içtin mi?

Сефакъым. ------- İçmedim.

 

Ушхэн? ------------ Yemek yer misin?

Сышхэнщ. -------- Yerim.

 

Kısaca ifade edilir ise bu tür cümleler irade beyanıdır.

 

Ушха? ------------ Yemek yedin mi?

Сышхащ. --------- Yedim.

Сышхакъым. ---- Yemedim.

 

Махуэ къэс хадэм укlуэрэ? – Her gün bahçeye gidiyor musun?

Сокlуэ.------------------------------ Gidiyorum.

 

Пщэдджыжьхэм шей уефэрэ?—Sabahları çay içiyor musun?

Шэ софэ. ------------------------------ Süt içiyorum.

 

Гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэхэм дэнэ укlуэрэ?

------------------------------ Yaz tatillerinde nereye gidiyorsun?

Къуажэм сокlуэж.----- Köye dönüyorum.

 

Tercih beyanı;

 

Шей уефэн хьэмэ псы уефэн?--- Çay mı yoksa su mu içersin?

Псы сефэнщ. ------- Su içerim.

 

Ушхэн хьэмэ ужейн? – Uyur musun yoksa yemek mi yersin?

Сышхэнщ. ---- Yemek yerim.

 

Улэжьэну хьэмэ ущысыну? – Çalışacak mısın yoksa oturacak mısın?

Сылэжьэнущ. ---- Çalışacağım.

 

Мэктэбым сыткlэ укlуэрэ? – Okula ne ile gidiyorsun?

Метробускlэ сокlуэ. ---------- Metrobüs ile gidiyorum.

 

Хадэм дыкlуэнщи – Bahçeye gidelim de

Ди шейр --------------- Çayımızı

Хадэм дыщефэнщ.—Bahçede içelim.

 

 

İstek beyanı;

 

Унэм дыкlуэжынщи дыщыжейнщ.—Eve dönüp orada uyuyalım.

Унэм дыкlуэжынщи дыщышхэнщ. – Eve dönüp orada yemek yiyelim.

Хадэм дыкlуэнщи дыщылэжьэнщ.—Bahçeye gidip orada çalışalım.

 

Belirtilen yerde anlamını щыyer belirtecinin kattığını öğrenmiştik.

Ж sesinin katkısını da sanırım anladınız. Gidiş veya dönüş farkı olarak.

 

Мы усэ дахэр гукlэ зэвгъащlэ.

 

 

Сэ Сыцlыкlу? – Ben Küçük müyüm?

 

Си анэм жеlэ – Annem diyor

Си псэ цlыкlу. -- Küçük canım.

 

Си адэм жеlэ – Babam diyor

Си бзу цlыкlу. -- Küçük kuşum.

 

Нанэ жеlэ – Nene diyor

Бабыщ цlыкlу—Küçük ördek.

 

Дадэ жеlэ -- Dede diyor

Шырэ цlыкlу. – Yavru ördek.

 

Пщэдджыжь къэскlи – Her sabah da

Ин сыхъуу жаlэ, сызоплъыж.—Büyüdüğümü söylüyorlar kendime bakıyorum.

 

lэр сщlым бзухэр мэлъэтэж. – El edersem kuşlar uçuyorlar.

Псым бабыщхэр холъэдэж. – Ördekler suya kaçıyorlar.

 

Къэсlэтати хъэрбыз цlыкlу, -- Kaldırmıştım bir küçük karpuz.

Къысlэпыхури хъуащ цlыкlу цlыкlу. - Düşürdüm oldu küçük küçük.

 

Сэ итlанэ ------------------------- Ben yine de

Ахэм нэхърэ, ахэм нэхърэ – Onlardan daha, onlardan daha

Сынэхъ цlыкlу? ----------------- Daha küçük müyüm?

 

 Къэжэр Петр

 

Мы лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

+''+nan+'



'+Kaffed

Share