Onyedinci Ders

İsimlerin şu anda oluyorum diye bir çekimlenmesi olmaz. Olsa da anlamlı  cümleler oluşturmaz. Fakat şuyum buyum diye söylenir. İsimler gibi sıfat zamirler de çekimlenebilir. Sıfat değişimi şu anda da olabileceğinden çekim oluyorum diye yapılabilir. Fiillerin isimleri de tıpkı isimler gibi çekimlenir. Sıfat ve fiil isimlerinin çekimlenmesinde üçüncü şahıslarda şimdiki zaman yani ben şu olanım bu  olanım ve üçüncü şahıslarda o bu olandır şu olandır şeklindeki çekimlerde  üçüncü şahıslarмa eki alır. bunun dışında ise aynı isimler gibi çekimlenirler. Yani anlam oluşumu şimdiki zamanda gidiyor olanım, gitmiş olanım, gidecek olanım şeklinde oluşur. Bitmiş zaman da gidiyor olandım, gitmiş olandım, gidecek olandım  şekillerinde oluşmaktadır. Uzak geçmiş zaman da ayrıca ifade edilir. Gerçekte zaman şimdiki zaman ve geçmiş zaman söylemleri olarak görülüyor.Bu zamanların olumsuz, soru, olumsuz soru ek ve yapılarını zaten öğrendik.

Gitmek fiilini çekimlersek, yani gidiyor olan;

сокlуэ уокlэ макlуэ докlуэ фокlуэ макlуэхэ

Gitmiş olan olarak söylersek;

сыкlуащ укlуащ кlуащ дыкlуащ фыкlуащ кlуахэщ

Gidecek olan olarak düşünürsek;

сыкlуэнущ укlуэнущ кlуэнущ дыкlуэнущ фыкlуэнущ кlуэнухэщ.

Giderim

сыкlуэнщ укlуэнщ кlуэнщ дыкlуэнщ фыкlуэнщ кlуэнхэщ

Geçmişte gitmiş olan olarak da ;

сыкlуат укlуат кlуат дыкlуат фыкlуат кlуахэт

Uzak geçmişte gitmiş olan olarak da ;

сыкlуэгъат укlуэгъат кlуэгъат дыкlуэгъат фыкlуэгъат кlуэгъахэт

Şimdiki zaman olumlu bildirimi dışında tüm zamanların çekimlenmesi aynı  biçimde şahıs ekleri ile gerçekleşir. Buna fiilin isminin çekiminde olumsuz, soru, olumsuz soru kalıpları da dahildir. şimdiki zamanın soru bildiriminde  kural bozulmaz fakat sona рэeklemesiyle soru yapıldığını öğrenmiştik.

Gidiyor olan mıyım

сыкlуэрэ? укlуэрэ? кlуэрэ? дыкlуэрэ? фыкlуэрэ? кlуэхэрэ?

Gitmiş olan mıyım

сыкlа? укlуа? кlуа? дыкlуа? фыкlуа? кlуахэ?

Gidecek olanmıyım

сыкlуэну? укlуэну? кlуэну? дыкlуэну? фыкlуэну? кlуэнухэ?

Gideyim mi

сыкlуэн?укlуэн?кlуэн?дыкlуэн?фыкlуэн?кlуэнхэ?

İsmin çekimlenmesi ile aynıdır.

сы Аднанщ у Аднанщ Аднанщ ды Адыгэщ фы Адыгэщ

Адыгэхэщ.

yıldızım

сывагъуэщ увагъуэщ вагъуэщ дывагъуэщ фывагъуэщ вагъуэхэщ

gezginim

сыкъэкlухьакlуэщ укъэкlухьакlуэщ къэкlухьакlуэщ

дыкъэкlухьакlуэщ фыкъэкlухьакlуэщ къэкlухьакlуэхэщ

terziyim

сыдэрбзэрщ удэрбзэрщ дэрбзэрщ

дыдэрбзэрщ фыдэрбзэрщ дэрбзэрхэщ

ıslağım

сыпсыфщ упсыфщ псыфщ дыпсыфщ фыпсыфщ псыфхэщ

hastayım

сысымаджэщ усымаджэщ сымаджэщ

дысымаджэщ фысымаджэщ сымаджэхэщ

beyazım

сыхужьщ ухужьщ хужьщ дыхужьщ фыхужьщ хужьхэщ

öğrenciyim

сыеджакlуэщ уеджакlуэщ еджакlуэщ

дыеджакlуэщ фыеджакlуэщ еджакlуэхэщ

rehberim

сыгъуазэщ угъуазэщ гъуазэщ дыгъуазэщ фыгъуазэщ гъуазэхэщ

sarrafım

сыдыщэкlщ удыщэкlщ дыщэкlщ дыдыщэкlщ фыдыщэкlщ дыщэкlхэщ

tüccarım

сыщэхуакlуэщ ущэхуакlуэщ щэхуакlуэщ

дыщэхуакlуэщ фыщэхуакlуэщ щэхуакlуэхэщ

oyuncuyum

сыджэгуакlуэщ уджэгуакlуэщ джэгуакlуэщ

дыджэгуакlуэщ фыджэгуакlуэщ джэгуакlуэхэщ

mızıkacıyım

сыпшынауэщ упшынауэщ пшынауэщ

дыпшынауэщ фыпшунауэщ пшынауэхэщ

anneyim

сыанэщ уанэщ анэщ дыанэщ фыанэщ анэхэщ

işçiyim

сылэжьакlуэщ улэжьакlуэщ лэжьакlуэщ

дылэжьакlуэщ фылэжьакlуэщ лэжьакlуэхэщ

aşçıyım

сыпщафlэщ упщафlэщ пщафlэщ дыпщафlэщ фыпщафlэщ пщафlэхэщ

demirciyim

сыгъукlэщ угъукlэщ гъукlэщ дыгъукlэщ фыгъукlэщ гъукlэхэщ

zenginim

сыкъулейщ укъулейщ къулейщ дыкъулейщ фыкъулейщ къулейхэщ

сыбейщ убейщ бейш дыбейщ фыбейщ бейхэщ

fakirim - zavallıyım

сытхьэмыщкlэщ утхьэмыщкlэщ тхьэмыщкlэщ

дытхьэмыщкlэщ фытхьэмыщкlэщ тхьэмыщкlэхэщ

kulum

сылlыщlэщ улlыщlэщ лlыщlэщ дылlыщlэщ фылlыщlэщ лlыщlэхэщ

çiftçiyim

сымэкъумэшыщlэщ умэкъумэшыщlэщ мэкъумэшыщlэщ

дымэкъумэшыщlэщ фымэкъумэшыщlэщ мэкъумэшыщlэхэщ

bekçiyim

сыхъумакlуэщ ухъумакlуэщ хъумакlуэщ

дыхъумакlуэщ фыхъумакlуэщ хъумакlуэхэщ

güzelim

сыдахэщ удахэщ дахэщ дыдахэщ фыдахэщ дахэхэщ

iyiyim

сыфlщ уфlщ фlыщ дыфlщ фыфlщ фlыхэщ

Değişik söylemleri zaten biliyoruz olumsuz, soru, olumsuz soru

сыдахэкъым сыдахэкъэ? сыдахэ?

сыфlкъым сыфlкъэ? сыфl?

уфlкъым уфlкъэ уфl? gibi.

Şunu bunu oluyorum, oldum olacağım, olmuştum, gibi cümleler:

Дахэ сыхъуащ ухъуащ хъуащ дыхъуащ фыхъуащ хъуахэщ

Ин ----------------------------------------------------------------------------------------

Псыф -----------------------------------------------------------------------------------

Егъэджакlуэ --------------------------------------------------------------------------

Cымаджэ ------------------------------------------------------------------------------

Къулей ---------------------------------------------------------------------------------

Фlы --------------------------------------------------------------------------------------

Анэ --------------------------------------------------------------------------------------

Лlыжьы сохъу уохъу мэхъу дохъу фохъу мэхъухэ

плъыжь сыхъуа? ухъуа? хъуа? дыхъуа? фыхъуа? хъуахэ?

Лъэlуакlуэ ----------------------------------------------------------------------------

Къарууфlэ ----------------------------------------------------------------------------

гъукlэ сыхъуат ухъуат хъуат дыхъуат фыхъуат хъуахэт

пщафlэ сыхъунущ ухъунущ хъунущ дыхъунущ фыхъунущ

Fiilin isminin çekimlenmesine birkaç örnek daha verelim ;

Yazmak fiilinin adı:тхэн

сытхащ утхащ тхащ дытхащ фытхащ тхахэщ

Yemek fiilinin adı :шхэн

сышхащ ушхащ шхащ дышхащ фышхащ шхахэщ

uyumak fiilinin adı : жейн

сыжеящ ужеящ жеящ дыжеящ фыжеящ жеяхэщ

sessizce kaybolmanın adı :кlуэсэн

сыкlуэсащ укlуэсащ кlуэсащ дыкlуэсащ фыкlуэсащ кlуэсахэщ

korkmak fiilinin adı : шынэн

сышынащ ушынащ шынащ дышынащ фышынащ шынахэщ

aramak fiilinin adı :лъыхъуэн

сылъыхъуащ улъыхъуащ лъыхъуащ дылъыхъуащ фылъыхъуащ лъыхъуахэщ

ürkmek -щтэн donmak fiilinin adı :щтын

сыщтащ ущтащ щтащ дыщтыщ фыщтащ щтахэщ

Dinlemek fiilinin adı: дэ!уэн

сыдэlуащ удэlуащ дэlуащ дыдэlуащ фыдэlуащ дэlуахэщ

Kaybolmak fiilinin adı: кlуэдын

сыкlуэдащ укlуэдащ кlуэдащ дыкlуэдащ фыкlуэдащ кlуэдахэщ

bakmak fiilinin adı : плъэн

сыплъащ уплъащ плъащ дыплъащ фыплъащ плъахэщ

Eylemlerin adı olan sözcükler bir liste halinde verilecektir.

Bir şeyi yazmak bir şeyi dinlemek veya bir şeyi kaybetmek ise farklı biçimde ifade  bulmak durumundadır. Bazı fiillerin bu çekimi olmaz. Örneğin bir şeyi uyumak, bir şeyi bayılmak olmaz da birini uyutmak birini bayıltmak şeklinde cümle oluşacağından  onların çekimi de kendi kurallarıncaгъэön eki eklenerek olur.

Bir şeyi yazmak : тхын

стхащ птхащ итхащ ттхащ фтхащ ятхащ (иатхащ )

Bir şeyi dinlemek: едэlуэн

седэlуащ уедэlуащ едэlуащ дедэlуащ федэlуащ едэlуахэщ

Bir şeyi kaybetmek: Гъэкlуэдын

згъэкlуэдащ бгъэкlуэдащ игъэкlуэдащ дгъэкlуэдащ вгъэкlуэдащ

ягъэкlуэдащ (иагъэкlуэдащ )

Bir şeyi görmek: лъагъун

Слъэгъуащ плъэгъуащ илъэгъуащ тлъэгъуащ флъэгъуащ ялъэгъуащ.

Bir şeyi yemek :Шхын

сшхащ пшхащ ишхащ тшхащ фшхащ яшхащ

сшха? пшха? ишха? тшха? фшха? яшха?

сошх бошх иешх дошх фошх яшх

сшхырэ? пшхырэ? ишхрэ? тшхырэ? фшхырэ? яшхрэ?

сшхыкъым пшхыкъым ишхкъым тшхыкъым фшхыкъы яшхкъым

birini uyutmak : гъэжейн

Сэ ----- сэ -------------- сы ---- з -- гъэ ---- жеящ.

Уэ ------ уэ -------------- у ----- б -- гъэ ----- жея?

Ар ----- абы ------------ . ------ и -- гъэ ----- жеякъым.

Дэ ------ дэ ------------- ды ---- д -- гъэ ----- жеякъэ?

Фэ ------ фэ ------------ фы ---- в -- гъэ ---- жейнщ.

Ахэр - абыхэм --------- . ------ а -- гъэ ----- жейнт

Сэ уэ сыбгъэжеящ. Beni sen uyutmuş olansın. Beni sen uyuttun gibi.

Сэ абы сигъэжеящ.

Сэ фэ сывгъэжеящ.

Сэ абыхэм сагъэжеящ.

Уэ сэ узгъэжеящ.

Уэ абы уигъэжеящ.

Уэ дэ удгъэжеящ.

Уэ абыхэм уагъэжея?

Bu örnekleme çoğaltılabilir. Fiile yakın olan şahıs eki uyutan diğeri uyuyandır.

Sevmek :фlыуэ лъагъун

Сэ ------- сэ ---------- фlыуэ -------- сы ---- з -- о -- лъагъу

Уэ -------- уэ --------- фlыуэ ---------- у ---- б -- о

Ар ------- абы ------- фlыуэ ----------- . ---- и -- е

Дэ -------- дэ --------- фlыуэ --------- ды --- д -- о

Фэ -------- фэ -------- фlыуэ --------- фы --- в -- о

Ахэр ---- абыхэм --- фlыуэ ---------- . ----- и -- а

Сэ уэ фlыуэ сыболъагъу.-- Sen beni seviyor olansın. Beni seviyorsun.

Сэ абы фlыуэ селъагъу.-- Beni seviyor.

Сэ фэ фlыуэ сыволъагъу.-- Beni seviyorsunuz.

Сэ абыхэм фlыуэ салъагъу.-- Beni seviyorlar.

Уэ сэ фlыуэ узолъагъу.---- Seni seviyorum.

Уэ абы фlыуэ уелъагъу.----- Seni seviyor.

Öndeki şahıs ekleri sadece cümlelerin kavranması içindir.

Diğer çaprazlamaları işleterek her tablodan sadece olumlu olarak otuz ikişer

cümle türetilebilir.

Beni seviyor musun?Фlыуэ сыплъагъурэ?

Onu seviyor musun?Фlыуэ плъагъурэ?

Фlыуэ сыплъагъукъэ? – Beni sevmiyor musun?

Фlыуэ узолъагъу. – Seviyorum.

Япэм фlыуэ услъагъут. – Eskiden seni seviyordum.

Иджы фlыуэ услъагъужкъым. Şimdi, artık seni sevmiyorum.

Мазэрэ Динэрэ фlыуэ зэролъагъухэ. Maze ile Dine birbirlerini seviyorlar.

Зэшхэр фlыуэ зэролъагъухэ. Kardeşler birbirlerini seviyorlar.

Фlэфl -- Sevmek

Сыт нэхъ пшхын? – Ne yersin?

Сыт нэхъ пфlэфl? – Daha çok neyi seversin.

Псыхьэлывэ сфlэфlщ.—Su böreğini severim.

lэфlэуфlэ зыгуэрхэр нэхъ сфlэфlщ. Tatlı bir şeyleri daha çok severim.

lэфl -- Tatlı

Гуащlэ -- Ekşi

Сыр -- Acı

Дыдж – Acı ( patlıcan ve salatalıktaki acımsı tat )

Фlэlу – Yemeklerin bozulmaya döndüğündeki tadı.

Кlыбжь – Soğanımsı tat

Накlуэ Зафер шхапlэм дыгъакlуэй

Хьэнтхъупс гуащlэ дегъафэ.

Пщтыр пщтыру хьэнтхъупс дефэнщ.

Зафер тхъу, шатэ, шху, кхъуей къищэхуащ.

Зафер шэрэ шхурэ ишхыну фlэфlщ.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.