Onbeşinci Ders

Bu dilde cümle oluşumunda konu bahsi önemlidir. Konu bahsi p durumunda olur.

мhalindekiler daima figürandır. Bütün nesnelerin veya şahısların görüntülerinin fiilde temsil ediliyor olmaları nedeniyle fiillerin aldığı şekiller üzerinde fazlaca çalışmamız sıkıntı yaratmış görünebilir. Fiildeki oluşum kavrandığında zaten dil de sökülmüş olur.

 Bu nedenle fiilin çekimlenme biçimi özel bir öneme sahiptir. Sözcükler ise ses anlam ilgileriyle oluştuklarını değişik vesilelerle anlamış durumdayız. İsimlerin  i hali p ile ve e halinin de мile verildiğini de yalinin fiil başına eklenen щ ile ve den halinin къэ ekinin fiil başına eklenmesiyle yapıldığını biliyoruz. мк!э e doğru,  уolarak anlam ilgileri kurmanın fiil sonuna geldiklerini öğrendik.

Günlük konuşmalarda şahısların sadece veya gerekmedikçe fiil başındaki görüntüleriyle zikredildiğini de anlattık. Burada dikkatli incelenirse sözcüklerin oluşumu da belli bir kurala göre oluştuğunu anlayabiliriz.

 Уадэр lэнэм теслъхьащ. т - е - с - лъ - хь – а – щ

 т- üzerine

 е- onun(masanın)

 с-koyan( ben)

 лъ- cansız varlığı yatay

 хь- belirtilen konuma getirdi

 а – geçmişte ( yapılmış )

 щ - şu anki hal.

 Çekiç benim tarafımdan masanın üzerine konulmuş durumdadır.  Burada çekiç o olduğundan şahıs eki yok . Masa ise мhalindedir ve e ile  temsil ediliyor.

 Eğer ben seni masanın üzerine koydum olsaydı cümle şöyle oluşacaktı.  (şahısların görüntüsünün anlaşılması için zikrediyorum.)

 Уэ lэнэм утеслъхьащ.

 Фэ lэнэм фытеслъхьащ

 Ахэр lэнэм теслъхьахэщ.

 Burada öğretici bu yapının farkında ise onu şekiilendirmesi kolay olur. İstediği örnek cümlelerle süsleyebilir. Bu yapıların farkında olmayan öğretici  ise dilini bilenleri geliştirmede faydalı olsa da yeni öğrenmek isteyenlerde  aynı başarıyı gösteremez. Bu bakımdan öğreticilerin bu kuralları iyi kavramış olmaları gerekir.

 c -- sesi sevgiyi, güveni , selamlaşmayı , sükunu temsil eder .

 Заферрэ сэрэ нэгъабэ адыгэбзэм делэжьыну дыщызхуэсам

 нэсэlуасэ дыщызхуэхъуащ.

 нэ - gözсэ- tanışıklığı lуа ağız ,ses сэtanışıklığı yani samimi

 ды -bizщы-oradaз- karşılıklıхуэ- yönelik olarakхъу-olduk

 а- geçmişte щ- şu an da öyleyiz.

 Yani şunun iyi anlaşılmasında fayda var; sesler tesadüfen bir araya gelerek sözcük oluşmuyor. Ses anlam tabanından hareketle sözcükler oluşuyor. Tüm sözcüklerin tahlili yapılabilir. Biz bununla uğraşıp sadece bilgi yüklenerek dili öğreneceğimizi düşünmüyoruz fakat temel bazı esasları belirtmek için anlatıyoruz. Dili öğrenmek öğrendiğimiz seslerden oluşan sözcükleri işletmekle olacağı açıktır. Öyleyse saltbilginin dili konuşmada bir ilerleme getirmeyeceğini de bilmeliyiz.

 Танэр хадэм сшэн?-- Danayı bahçeye götüreyim mi?

 -- Шэ.-- Götür.

 -- Умышэ.-- Götürme.

 -- Танэр хадэм пшэфын?-- Danayı bahçeye götürebilir misin?

 -- Сшэфынщ.-- Götürebilirim.

 -- Сшэфынкъым.-- Götüremem.

 -- Мы усэр дахэу птхыфын?-- Bu şiiri güzelce yazabilir misin?

 -- Стхыфынщ.-- Yazabilirim.

 -- Стхыфынкъым.-- Yazamam.

 (Bu yapı daha çok güç veya yetenekle ilgilidir.)

-- Мы усэр дахэу пхуэтхын?-- Bu şiiri güzelce yazabilir misin?

-- Схуэтхынщ.-- Yazabilirim.

-- Схуэтхынкъым.-- Yazamam.

 ( Bu yapı da daha çok uygun musun veya zamanın var mı veya danışma ile ilgilidir.)

-- Шей сефэн?-- Çay içeyim mi?

-- Ефэ.-- İç.

 -- Уемыфэ.-- İçme.

 -- Шей дефэн?-- Çay içelim mi?

 -- Дефэнщ.-- İçelim.

 -- Дефэнкъым.-- İçmeyelim.

 -- Шей дефэфын?-- Çay içebilir miyiz?

 -- Дефэфынщ.-- İçebiliriz.

 -- Дефэфынкъым.-- İçemeyiz.

 -- Нанэ унэм сшэжын?-- Nineyi eve götüreyim mi?

 -- Шэж.-- Götür.

 -- Умшэж.-- Götürme.

 -- Пшэжыфын?-- Götürebilir misin?

 -- Пхуэшэжын?-- Götürebilir misin?

 -- Сшэжыфынщ.-- Götürebilirim.

 -- Схуэшэжынщ.-- Götürebilirim.

 Bir işi eylemi yapın yapmayın konuşmasında cevap verenin kendisi dahil değilse

 мы eki ile olumsuzluk bildirimi yapılır. Kendisi dahil değilse къым ile olumsuz cevap

 verilir. Burada bilinmesi gereken bir husus ta къым olumsuz bildirimi ve

 къэ olumsuz soru bildirimlerinin bazı yörelerde !ым , !э şeklinde olduğu

 da bilinmelidir. Fakat literatürde önceki halleri kullanıldığından biz de o haliyle

kullanıyoruz.

 -- Хасэм дыкlуэн? -- Derneğe gidelim mi?

 -- Хъунщ. Дыкlуэнщ.-- Olur. Gidelim.

 -- Дыкlуэнкъым.-- Gitmeyiz.

 -- Дыкlуэнукъым.-- Gitmeyeceğiz.

 -- Дыкlуэнущ.-- Gideceğiz.

 -- Истанбул дыкlуэфын?-- İstanbula gidebilirmiyiz.

 ( Burada özel isim olduğundan hal eki almamış aslında мhalinde olduğunu görün)

 -- Дыкlуэфынщ.-- Gidebiliriz.

 -- Дыкlуэфынкъым.-- Gidemeyiz.

 -- Тlэкlу зыдгъэпсэхун?-- Biraz dinlenelim mi?

 -- Зыдгъэпсэхунщ.-- Dinlenelim. Dinleniriz.

 -- Зыдгъэпсэхункъым.-- Dinlenmeyiz. Dinlenmeyelim.

 -- Тlэкlу зыдгъэпсэхун?-- Biraz dinlenelim mi?

 -- Зывгъэпсэху.-- Dinlenin.

 -- Зывымгъэпсэху.-- Dinlenmeyin.

 -- Тlэкlу зыдгъэпсэхуащэрэт.-- Biraz dinlenseydik.

 -- Тlэкlу дэкlым зыдгъэпсэхунщ.-- Biraz sonra dinleniriz.

 -- Нобэ дызэрлэжьар ирикъунщ.-- Bu günlük çalıştığımız yeterlidir.

 -- Сэ унэм сокlуэж. Уэри нэкlуэж.-- Ben eve dönüyorum .

 Sen de dön.(oraya)

 -- Хъунщ. Сэри сынэкlуэжынщ. -- Olur. Ben de dönerim.

 -- Дэнэ укlуэрэ? -- Nereye gidiyorsun?

 -- Хадэм сокlэ. -- Bahçeye gidiyorum.

 -- Дэнэ укъикlыжрэ?-- Nereden dönüyorsun?

 (geliyorsun)

 -- Хадэм сыкъокlыж.-- Bahçeden dönüyorum.

 -- Дэнэ ущылажбэрэ?-- Nerede çalışıyorsun?

 -- Истанбул сыщолажьэ.-- İstanbulda çalışıyorum.

 Динэ курыт еджапlэм щоджэ.-- Dine orta öğretim

 okulunda okuyor.

 Динэрэ сэрэ курыт еджапlэм дыщоджэ.

-- Dine ve ben orta öğretim okulunda okuyoruz.

 -- Мыбыкlэ укъэкlуэфын? -- Bu tarafa gelebilir misin?

-- Сынэкlуэфынщ. -- (Oraya)Gelebilirim.

-- Сынэкlуэфынкъым.-- (Oraya) Gelemem.

 -- Сэ уэрамым сыдохьэ. Уэри уныдэхьэфын? -- Ben sokağa çıkıyorum.

 (sokak arasına giriyorum) Sen de gelebilir misin?

 -- Сыныдэхьэфынщ.-- Gelebilirim.

 -- lуэху сиlэщ. Сыныдэхьэфынкъым.-- İşim var . Gelemem.

Bir şeyi birisine yaptırmak. Şimdiki zaman özel olumlu bildirimi.

Шэр ------ сэ -------- сэ ----------- сы ----з -------- о --- гъа --- фэ

 Ар --------- уэ -------- уэ ------------- у -----б -------- о -----------------.

 Шейр ----- абы ----- абы ----------- и ----- . –-р--- е ------------------.

 Псыр ------ дэ -------- дэ ----------- ды ----д ------- о -----------------.

 -------------- фэ -------- фэ ---------- фы ---в -------- о ----------------.

 ------------- абыхэм – абыхэм ---- и ------. -- р ---а ------------- фэхэ.

 Шейр сэ уэ сыбогъафэ.

 Шейр и хьэщlэхэм Динэ ирегъафэ.

 Псыр сэ уэ сыбогъафэ.(Günlük konuşmalarda bu cümle şöyle olur)

 Псы сыбогъафэ. -- псы-- Konu bahsi su

 сы -- içen(ben)

 б -- içiren(sen)

 о -- şimdi

 гъа-- yaptırma ön eki

 фэ-- içme fiil kökü. --Bana su içiriyorsun.( Bana su içiriyor olansın.)

 Bu tabloda suyu dan sonra ilk gelan şahıs абыхэм(onlar) olursa o zaman

 fiil başına я gelmek durumundadır ve sondakiхэdüşer. Buradaki durum fiil başında

 onlara su içirdiğim belirtilmiş olduğumuzdan ikinci çoğul ekine gerek kalmaz.

 Шейр си хьэщlэхэм сэ язогъафэ. Günlük konuşmalarda bu cümle de şöyle oluşur.

 Си хьэщlэхэм шей язогъафэ.

 Bu tabloda suyu veya çayı dan sonra ilk gelen şahıs абы(o) olursa

 o zaman da fiil başına и gelmek durumundadır

 Псыр абы уэ ибогъафэ.

 Шейр хьэщlэм уэ ибогъафэ.

 Шейр хьэщlэм ибогъафэ.Günlük konuşmalarda

 Хьэщlэм шей ибогъафэ olur.

 Şimdiki zaman sorusunun da o kalkar ve sonuna pэgetirilerek

 yapıldığını çeşitli defalar anlatmıştık.

 Шейр хьэщlэм ебгъафэрэ? – Çayı misafire içiriyor musun?

 езгъафэрэ? – içiriyor muyum?

 ебгъафэрэ? – İçiriyor musun?

 иригъафэрэ? – İçiriyor mu?

 едгъафэрэ? – İçiriyor muyuz?

 евгъафэрэ? – İçiriyor musunuz?

 ирагъафэрэ? – İçiriyorlar mı?

 Burada çay içiren şahıs eki var fakat içirilen şahıs

 eki o olduğundan yoktur çay ise иveеile gösterilmiş.

 Шейр сэ уэ себгъафэрэ? – Çayı bana sen içiriyor musun?

 Шейр уэ сэ уезгъафэрэ?– Çayı sana ben içiriyor muyum?

 çay içen içirenin sorgulandığı şahıs ekleri ve çayın

 görüntüsü e olarak fiil başına işlenmiş.

 (Şimdiki) Geçmiş zamanda.

 ----------- сэ -------- сэ ----------- с ----- е ------ з ---- гъэ-- ф - а - щ.

 Ар -------уэ --------уэ -----------у ----- е ------ б -----------------------.

 Шейр -- абы-----абы ---------- . ------ и – р - и -----------------------.

 Псыр----дэ -------дэ ----------- д ----- е ------ д -----------------------.

 -----------фэ-------фэ ---------- ф ----- е ------ в -----------------------.

 -----------абыхэм - абыхэм ---- . ------ и – р - а -------------------- хэщ.

Buradaki е seslerinin иэ ses bileşeni olduğunu hatırlayınız.

 Псыр абы сэ . - е - з - гъэ - ф - а - щ.

 Псыр абы сэ езгъэфащ. --Suyu ben ona içirmiş durumdayım .

 Ben ona su içirdim. ( İçirmiş durumdayım.)

 Псы езгъэфащ.

 Burada da şahıs olarak ilk gelen абы ( ona) olursa fiil başına и ve еgelir

 Шейр абы сэ езгъэфащ

 ----------------------- ебгъэфащ

 ------------------------ иригъэфащ

 ------------------------ едгъэфащ

 ------------------------ евгъэфащ.

 ------------------------ ирагъэфащ.şeklinde olur.

 İlk gelen şahıs eki абыхэм (onlara) olursa sonuna хэeki alır.

 Шейр абыхэм сэ езгъэфахэщ.

------------------------ ебгъэфахэщ

------------------------ иригъэфахэщ

------------------------ едгъэфахэщ

------------------------ евгъэфахэщ

------------------------ ирагъэфахэщ şeklinde oluşur.

Bu yapıda da щ kalkarsa soru cümlesi,къым olumsuz cümle son eki

 olduğunu,къэ olumsuz soru eki ,т bitmiş zaman eki,т vurgu ile bitmiş zaman

sorusu olduğunu,нуgelecek zaman soru eki olduğunu,нущgelecek zaman eki,

 н içireyim mi, нутiçirecektim, нутэкъымiçirmeyecektimнутэкъэiçirmeyecek

 miydim ,нт içirirdim ekleri olduklarını hatırlayıp cümlelerimizi bu kalıplarla

çoğaltabiliriz.

Шей дегъафэ.

Мыlэрысэ сыгъэшх.

 Истанбул севгъашэ.

 Шыпс пlастэ дыгъэшх.

 Хьэлывэ сыгъэшх.

 Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.