Adıgey Cumhuriyeti

Adıgey Cumhuriyeti, 27 Temmuz 1922'de "Adıge Çerkesleri Özerk Bölgesi" (oblast) adıyla kurulmuştur. Sonra, şimdiki adını almıştır. İlk kurulduğunda yüzölçümü 2.645 kmkare idi, yaklaşık olarak şimdiki Oktiyabrski, Teuçej, Krasnogvardeysk, Şogen ve Koşhable ilçeleri (rayon) topraklarını kapsıyordu. İlk başkenti Tohtomukay köyü idi. 1926'da 112.800 olan toplam nüfusun %45'i Adıge (50 bin), %25,8'i de Rus (29 bin) idi. Daha sonra başkenti Krasnodar oldu. 1937'de Karsnodar Eyaleti (kray) kurulup, Krasnodar kenti eyalet merkezi olunca, Adıge ÖB'nin merkezi Maykop'a (Mıyekhuape) taşınmıştır.

Bölgenin merkezindeki Maykop'un kuzeyi ova, güneyi dağ ve platolarla kaplıdır. Maykop'un hemen güneyinde başlayan Ana Kafkas Sıradağları (Kafkaslar) güneye doğru yükselir. Çuavş (3.238 m.), Fişt (2.867 m.), Pşehasu (2.744 m.) ve Oşten (2.804m.) başlıca tepelerindendir. En güneydeki bu dağlık kesimde buzullar, kalıcı karlar ve göller bulunur. Göllerin en tanınmışı, Fişt yakınında Huko tepesinin batı eteğindeki Huko Gölü'dür. Buzulların ve kalıcı karların bulunduğu bu kesim, büyük bir su kaynağı oluşturmaktadır. Akarsuların bir bölümü kuzeydeki Kuban Irmağı'na, öbürleri de Karadeniz'e dökülmektedir. Buzul ve kar altında çayır ve ormanlarla kaplı alanlar bulunmaktadır. Bu kesim, Karadeniz kıyısı (Kıyıboyu Şapsığ) ile birlikte bir coğrafi ve turistik bölge bütünlüğü oluşturmaktadır.

Başkent Maykop'tan kısaca bahsetmek gerekirse; Maykop'un, kent ilçelerini de kapsayan, özel bir yönetimi vardır. Maykop 1857'de, Şhaguaşe (Belaya) Irmağı'nın doğu yakasında Adıgelerce kurulan bir mıyekuaga köyüdür. Daha sonra gelişti ve 1937'de Adıgey Özerk bölgesinin başkenti oldu. Nüfusu yaklaşık 150.000 olup Rus nüfus çoğunluktadır. Maykop'ta Adıgey Cumhuriyeti Parlamentosu (yerel "halk temsilcileri" sovyeti), cumhuriyet yönetimi (yürütme komitesi) bulunmaktadır. Adıgeler bu kuruluşların başındadır.

Maykop adı, Adıgece Mıyekhuape'den gelmektedir. Mıyekhuape ise Mı (=Yaban elması), -ye (=lık takısı), khuape (=köşe, diyar) anlamına gelmekte olup, Yaban elması ağaçları köşesi veya diyarı demektir. Gerçekten Maykop ormanları, doğal yabani elma ağaçlarıyla kaplıdır.

Adıgey cumhuriyeti tarihi efsanelerle doludur. Orta çağda Avrupa ve Asya'yı birleştiren İpek Yolu buradan geçmekteydi. Adıgelerin ataları, dünya arkeolojisinde ünlü olan Maykop kültürünü yaratmışlardır. Birbirlerine efsanelerle bağlı olan ve Kuzey Kafkasya'ya has, tarihi Dolmenler ve Kurganlar adeta bir açık hava müzesi oluşturmaktadır. Bunlar eski Kafkasların parlak kültürlerinin, Avrupa ve Doğu ile olan sıkı ilişkilerinin kanıtıdır. Adıgeler (cumhuriyete adını verenler) Kuzey Kafkasya'nın eski halklarındandır. Avrupa'da ve Doğuda 13. yüzyıldan itibaren Çerkesler olarak bilinirler. Onların ataları yazılı kaynaklara göre Kasog, Zih ve Meot olarak bilinirler. Zengin bitki örtüsü ve verimli toprakları ile, denize ve iç Kafkasya'ya giden rahat yolları ile her zaman yabancı işgalcilerin dikkatini çekmiştir. Bu yüzden de yaşam şekilleri düşmanlara göre biçimlenmiştir. Erkek çocuklar reşit oluncaya dek yabancı bir evde büyütülüyorlar ve burada savaş için gerekli tüm taktikleri öğreniyorlardı. Silah onlar için çok önemli bir araçtı. Eski silahların güzel yapıları bunun bir kanıtı olarak günümüze yansımaktadır. Bir diğer önemli olgu ise atlardı. Ata çok değer veren Çerkesler bir çok cins at üretmişlerdir.

Adıgey Cumhuriyeti'nin nüfusu, 1989 yılı itibariyle 475.000'dir. Bunun sadece 98.000'i (%20.6) Adıge, gerisi ise Rus (%70'ten çok), Ukraynalı, Ermeni ,Tatar, vb.dir. Adıgey Cumhuriyeti'nde, toplam Adıge köyü sayısı 43'tür; ortalama köy nüfusu 1500-2000 dolayında değişmektedir.

Sovyetler Birliği döneminde yapılan istatistiklere göre her 10.000 kişideki üniversite mezunu sayısı sıralamasında Adıgeler SSCB'de ikinci sıradaydı. Bir çok bilim adamı, öğretmen doktor Adıgey okulu mezunu olup Rusya'nın büyük şehirlerinde üniversite eğitimi almışlardır. Bir tane üniversite yetmemeye başlayınca 1993 yılında enstitü Adıgey devlet üniversitesine çevrilmiştir. Ekonomi, hukuk, tıp, matematik ve bilgisayar fakülteleri açılmıştır. Ama bunlar bile Cumhuriyetin ihtiyaçlarını karşılamak için yetersiz kalmıştır. Bu yüzden Rusya Federasyonu'nun kararı ile Maykop Teknoloji enstitüsü kurulmuştur. İlk öğrencilerini 1994 yılında almıştır. Adıgey Cumhuriyeti ekonomisinin daha farklı dallarına hitap eden bölümler açılmıştır. Bunlar Turizm, Finans ve kredi, Ekoloji v.s.dir. Cumhuriyetimizde aynı zamanda, lise sonrası mesleki profesyonel teknik eğitim hala korunmaktadır. Bu meslek okullarında giysi tasarımcılığından madenciliğe kadar bir çok meslek öğretilmektedir.

Adıgey şu anda en gerçek kültür rönesansını yaşamaktadır. Son 3 yılda burada senfoni orkestrası, müzikal tiyatro, profesyonel halk enstrümanları orkestrası kurulmuştur. Maykop'da doğu halkları müzesinin bir şubesi açılmıştır. Bu müzenin açılma projesi 1980'lerde ortaya çıkmıştır.

İlk Adıge filmi ünlü Çerkes şairi Nalbi Kuyeko'nun senaryosu ve Maykop tiyatrosunun oyuncularının oyunu ile çekilmiş ve İspanya Film Festivalinde ödül almıştır.

Adıgey ve Rusya dışına bile ünü yayılmış olan halk dansları topluluğu Nalmes ve müzik ve dans ekibi olan İslemey en büyük konser alanlarında gösteriler yapmışlardır. Ayrıca da birçok amatör çocuk ve genç halk dansları ekipleri de bulunmaktadır. Dışe-Kam, Jemçujinka, Yunost Adıge bunlardan sadece birkaçıdır. Bu ekipler bir çok defa ödüller almışlardır. Gösterilerini Almanya'da, Moskova'da,St.Petersburg gibi yerlerde gösteri yapıp büyük ilgi toplamışlardır.

Adıgey Cumhuriyeti turistler için yaratılmış yerlerdir. Kafkasın muhteşem dağları, Lago-Naki'nin en güzel çayırları, mağaraların çokluğu, karlı tepeler, geniş yamaçlar, yüzyıllık ormanlar, şelaleler ve dağ nehirleri, sessiz göller bunlar Adıgeyi gezdiğiniz zaman göreceğiniz güzelliklerden bir kaçı. Yumuşak iklimi, mineral suları, egzotik doğası ile tam bir dinlenme ve tedavi merkezidir. Çeyrek yüzyıldan beri Lagonaki kayak yapmak isteyen turistlerin uğrak yeri haline gelmiştir. Burada kar haziran ayına kadar kendini göstermektedir. Bu cumhuriyette bulunan at yolu Rusya'da bilinen en eski At yoludur. Bu yoldan yapacağınız gezi sizlere unutamayacağınız anlar yaşatır. Şhaguaşe'nin üst kısımları uzun zamandan beri su sporları düşkünlerini ilgisini çekmektedir. Su turistleri bu nehri 70'li yıllarda keşfetmeye başlamışlardır. Bu nehir farklı bölgelerinde bulunan zorluk derecesi ile hem yeni başlayanlar için hem de zorluğu sevenler için vazgeçilmezdir. Bunun için her yıl Rusya genelinde yapılan rafting yarışları 1-3 mayıs tarihleri arasında Maykop'ta yapılmaktadır. Mağaralara geziler düzenlenmektedir. Maykop'da 125 tane maden ve mağara olduğu bilinmektedir.

1991 yılında Adıgey Cumhuriyetinde Rusya çapındaki ilk Delta Planör Şampiyonası yapılmıştır. O zamandan beri bu sporun müptelaları Adıgey Cumhuriyetinin sürekli misafirleridir. Maykop'da bulunan mineral su kaynakları yarım yüzyıl daha yetecek rezerve sahiptir ayrıca da başka kaynakların da olduğu bilinmektedir.

Bugün Olimpiyat oyunlarının 100.yılında Adıgey'de doğup büyümüş olan kendi şampiyonlarımızın adlarını gururla söyleyebiliyoruz. Bunlar Judocu; Vilademir Nevzorov ve Arambi Yemij, basketbolcu; Tamara Kolagina, halterci; Muharby Kirjinov, hentbolcu Vilademir Maksimov. Birçok kez Avrupa ve Dünya şampiyonu olan sporcularımız sambocu Aramby Hapay, Gumer Kostokof, Sagit Meretukof , judoju; Hazret Tletseri gurur kaynaklarımızdandır. Adıgey'in kız hentbol takımı Rus hentbol takımları arasında başarıyla yer almaktadır. 1993 yılından beri Rusya çapındaki bisiklet yarışları Adıgey'de yapılmaktadır. 1993 yılının ekim ayında o dönemin Cumhur başkanı olan Carım Aslan'ın isteği üzerine Kuzey Kafkas Halklarının Kardeşliği adı altında ilk bisiklet maratonu düzenlenmiştir. Bu maraton kapsamında yarışmacılar Maykop'tan başlayıp, Krasnodar-Armavir-Stavrapol - Çerkessk - Pyatigorsk - Nalçik şehirleri yönünde devam eden yarış Vladikafkas'da sona ermiştir. Her yeni maratonda kardeşliğin yayılması için yarışma alanı genişletilmektedir.

Adıgey ekonomik ve ticari anlamda gelişmek için büyük bir potansiyele sahiptir. En önemli gelir kaynaklarından birisi gıda sanayidir. Et ürünleri, et ve sebze konserveleri, şeker, makarna, içki çeşitleri, çiçek yağları özellikle Kırım gülü gibi ürünler üretilmektedir. "Adıgeysky", "Fabmay","Maykop şeker fabrikasının ürünleri sadece Adıgey ve Rusya'da değil yurt dışında da büyük ilgi görmekteler. Bu firmaların ürünleri 17 ülkeye ihraç edilmektedir. Yumuşak iklim ve verimli toprak sayesinde burada farklı tarım ürünleri yetiştirilmektedir. Tarımda sulamadan yaralanılır. Bu iş için büyük Krasnodar barajı yanında, batıya doğru sırasıyla Şınci, Oktiyabrski ve Şapsığh adlı üç küçük baraj kurulmuştur. Mısır, buğday, ayçiçeği, kenevir, tütün, kavun, patates ve sebze gibi besin kaynakları yetiştirilir. Adıgey'in en çok gurur duyduğu ürünlerinden birisi çaydır. Buranın çayı dünyada en "Kuzey" çay sayılır, ünlüler ve aristokrat tarafından çok değer verilir. Önemli gelir kaynaklarından birisi de kuş yetiştiriciliğidir. Tavuk, kaz ve ördek etleri üretilmektedir. Burada Rusya'nın diyet hindi hazırlayan fabrikalarından birisi bulunmaktadır. Adıgey Cumhuriyetinde 60 yıldan beri Rusya çapında bitki yetiştiren deneyimli enstitü bulunmaktadır. Burada yeni sebze ve meyve çeşitleri elde edilmektedir. Dünyada en çok çeşit meyve koleksiyonuna sahiptirler. Adıgey Cumhuriyetinde kaliteli elmalar, armutlar, erikler, kirazlar, üzümler vb. meyva çeşitleri ve şifalı bitkiler yetiştirilmektedir..

Adıgey'in ekonomi portresini sadece tarım belirlememektedir. Aynı zamanda sanayi de çok gelişmiştir. Gıda sanayisinin dışında, araba ve metal sanayi de gelişmiştir. Büyük gelir getiren bir başka sanayi çeşidi de ağaç ve kereste sanayidir. Güney bölümünde değerli kereste elde edilir. Cumhuriyetimiz parke mobilya vb. ağaç ürünlerini de üretmektedir. Dış ülkelerle olan bağlantısı son yıllarda gözle görülür şekilde gelişmiştir. İhracattan kazandığı para her yıl artan genç Cumhuriyetimizin elde ettiği gelir yılda 30.000.000 Doları bulmuştur. Bugün ülkemizdeki firmaların birçok ülkelerden ortakları bulunmaktadır. Bu ülkelerden bazıları Almanya, Amerika, Türkiye, İngiltere, İtalya'dır. Adıge Cumhuriyetinin ihracat ürünleri; araba, siyah metal ve ondan yapılan ürünler ile petrol ürünleridir.

Önemli ekonomik ve bilim başarılarından birisi Maykop'da yüksek kalitede insulinin imalatıdır. Adıgey Cumhuriyeti ve St.Petersburg'daki bilim adamlarının ortak çalışması ve yeni teknoloji ile elde edilen doğal insulin, farmakolojik testlere göre dünya standartlarına tam olarak uymaktadır. Maykop Rusya'daki bütün hastalara yetecek kadar insulini üretme kapasitesine sahip olup üretim gerçekleştirilmektedir.

Adıgey Cumhuriyetinde Kafkas dillerinin Abxaz-Adıge dil gurubuna dahil olan Adıge dili konuşulmaktadır. Rusça ile birlikte resmi dil sayılmaktadır.

Adıge yazar ve sanatçılarının değerli araştırmaları ve yapıtları vardır. Bunlar, Adıge toplumu için övünç kaynağı oluşturmaktadır. Adıgey Cumhuriyeti edebiyatının temelini atan üç kişiden ikisi İbrahim Tsey (1890-1936) ve Ahmed Hatko (1901-1937) Şogen ilçesinden; üçüncü yazar Ç'eraşe Tenbot K'eraş (1902-1988) da Koşhabl ilçesindendir. Adıgey Cumhuriyeti edebiyat dilinin K'emguy lehçesine dayanmasında, K'emguy dil yöresinde yetişen bu üç güçlü yazarın belirleyici etkisi olmuştur.

Kaynakça ;

• Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya - Özdemir Özbay Kaf-Der yayınları shf. 109-130
• Çerkes Tarihi - Hayri Ersoy, Aysun Kamacı tüm zamanlar yayıncılık
• Hasan Kanbolat - Adigey Cumhuriyeti (makale)
• http://odur.let.rug.nl/~bergmann/russia/regions/rus01ad.htm
ul>

[Derleyen : Guşef Yançatoral, Sine Göksoy, Mezenef Hatam, Ömür Enes, Anıl Sevim]

+'



'+Kaffed