Çerkesler ya da kendilerine verdikleri adla Adığeler Kuzey Batı Kafkasya'nın (Çerkesya ya da Adığey'in) yerli halkıdır. Çerkesya 1783'te ve 1864'te, iki kez olmak üzere, Ruslar tarafından yürütülen etnik temizliklere sahne olduğundan, eski Çerkes topraklarının çok küçük bir yüzdesi Çerkeslere "bırakılmış" durumdadır.
+''+Adığelerin konuştuğu dil (Çerkesçe), kendi içinde iki kola ve bunlar da lehçelere ayrılıyordu: Batı (Abadzeh, Şapsığ, K'emguy, Bjeduğ), Doğu (Khabardey, Besleney). Adığece'ye en yakın dil, kendisinden yeni ayrılmış olan Vubıh dilidir. Daha sonra, bu iki dilden daha önce ayrılmış olan Abhazca gelir.
Tarihçi İ. Berkok'a göre, Adığece konuşanlar açısından Vubıhça "anlaşılması güç" bir lehçe; Abhazca ise, Adığece ve Vubıhça konuşanlar tarafından anlaşılması mümkün olmayan bir lehçedir.
Tarihçi Metcunatıko İzzet'e göre de, Vubıhça Adığce'den ayrı (müstakil) bir dil olmayıp "fazlaca değişikliğe uğramış bir Adığe dilidir". Yazar, günümüzden 84 yıl önce, yani 1914'te yazdığı kitabında özetle şu ilginç bildiriyi de verir: "Ubıhlarda, asıl Adığe şivesinden oldukça farklı bir şive varsa da aralarında kullanmazlar ve bugün temiz bir Adığe şivesiyle konuşurlar." Yazar Abaza-Abhaz dillerine ilişkin olarak da özetle şu bildiriyi sunar: Abaza şivesi, Adığe şivesi ile akraba, ama aralarında önemli bir fark vardır.
Bu üç akraba dil arasındaki ilişkiyi, bilimadamı Dr.Vuçujiko Zek'oğ da şöyle açıklar: Önceleri konuşulmakta olan bir dil (Batı Kafkas) içindeki lehçelerden biri kopar ve sonuç olarak iki dil doğar: Biri Eski Abhazca, diğeri de Eski Vubıh-Adığe Dili. Daha sonra aynı dil içindeki Vubıh ve Adığe lehçeleri de birbirinden ayrılarak Eski Vubıhça ile Eski Adığece ortaya çıkar.
ADIĞE ADININ ANLAMI
Adığeler kendilerine Adığe derler. Başkaları ise, daha çok Çerkes demektedirler. Her iki ada ilişkin değişik yorumlar vardır. Ama hiçbiri bilimsel bir kesinlik kazanmamıştır.
Kanımca, Mirza Bala'nın İslam Ansiklopedisi "Çerkesler" maddesinde, Adığe sözcüğüne ilişkin olarak öne sürdüğü "Hemşehri, hem millet" deyimini akla daha yakındır. "Adığ" etnik anlam içerir: "Se sı Adığ" (Ben Adığeyim). "Adığe" ya da "Adğe" hem etnik, hem ülke anlamı içerir: "Adğem sihajışt" (Adığe ülkesine sığınacağım).
Çorum ili Besleneyleri (örneğin Danun Köyü) arasında "Adığ"ın "Adıy" biçimine dönüştüğü görülmektedir. Burada "a" (ülke) ve "dıy" (bizim) eklerinin birleşimi "bizim ülkemiz, bizim ülkelimiz" anlamlarını içerir. O halde Adığe sözcüğünden "bizim ülkemizden olan ve bizim dilimizi konuşan insan" anlamını elde etmiş oluruz. Bu da bir yorumdur.
Toparlarsak, Kuzey Batı Kafkasya yerli halkının bugün için iki ana milliyete ayrıldığını, bunun da Adığelerle Abhazlar olduğunu söyleyebiliriz. Vubıhlar ise, anadili olarak Adığece'yi, etnik olarak da Adığe kimliğini benimsemiş, son Adığe Devleti (1861-64) içinde egemen olan bir öğe olarak yer almış bir toplumdur.
İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, s. 219.
Metcunatıko İzzet, Kuzey Kafkasya dergisi, sayı 35, s.11, sadeleştiren Mehmet Aksoy.
Dr.Vuçujiko Zek'oğ, Marje Tanıtım Sayısı, s.37-38.
+''+Cevdet Yıldız