29 Ekim tarihinde Adığey Cumhuriyeti İnsani Bilimler Deneme Enstitüsü'nün 70'nci kuruluş yılı kutlandı. Enstitü Müdürü Cebrail Mekule'nin enstitünün kuruluşu ve gelişimi üzerine yazdığı makaleyi aşağıda sunuyoruz.
+''+Enstitümüz başarılı bir yol izleyerek 70'nci kuruluş yılına ulaşmış bulunuyor. İlk günlerinde üç kişiyle işe başlayan enstitümüz şimdilerde Adığey'in ekonomisini, dil, edebiyat ve tarihini araştıran ciddi bir bilim kurumu olmuştur.
70'nci yılını kutlarken onun zorlu 30'lu yıllardan başlayıp günümüze kadar katetmiş olduğu yolu anımsatmak istiyorum.
Günümüzde eski Sovyet düzeni için yapılan çeşitli değerlendirmelere rağmen, o dönemde Adığelerin kültür ve yaşam tarzlarının öğrenilmesi, folklor ürünlerinin derlenip yayınlanmasına önem verilmemiştir, diyemeyiz.
Söz konusu sorunların çözümü için bir yayın komisyonu oluşturulmuştu. Komisyon etnografik ve folklorik ürünlerin derlenmesi, halk şarkılarının kayda geçirilmesi için araştırma derleme gezileri düzenleniyordu. Adığece'nin bilimsel olarak öğrenilmesi, gramatiğinin oluşturulması, alfabesinin seçimi gibi sorunları Sovyet ve parti organlarının önüne getiriyordu.
Adığe Özerk Yöresi'nde bilimsel çalışmalar yapmak üzere zamanın aydınları olan Seferbiy Sihu, İbrahim Navurza, Davut Aşhamafe, İbrahim Tsey'in yer aldıkları bir dernek 15 Mart 1925 tarihinde oluşturulmuştu. Üç yıl içerisinde bu dernek folklorik, etnografik ve arkeolojik ürünlerin toplanması, Adığe tarih ve kültürünün kaynaklarının belirlenmesi, çeviriler yapılması ve yayınlar çıkarılmasında önemli çalışmalar yapmıştı.
Ancak mevcut tüm sorunların bir dernek vasıtasıyla çözülemeyeceği de anlaşılmıştı. Derneğin başkanı 22 Aralık 1927 tarihinde Adığe Özerk Yöresi yönetme kuruluna gönderdiği yazıda şöyle diyordu: "Çerkes dilinin ve gramatiğinin iyi bir şekilde öğrenilmesi, sözlü edebiyat ürünlerinin, etnografik ve edebi kitapların iki dilde de yayınlanması gerekmektedir. Çerkes ulusunun tarihi yazılıp yayınlanmalı, Adığey'in ekonomik coğrafyası öğrenilmelidir."
İşte bu güç sorunların çözümü içinde bir bilimsel enstitünün kurulması gerekiyordu.
27 Aralık 1927 tarihinde Adığey ülke yönetme kurulu bu sorunu görüşüp enstitünün kurulması kararını almıştı. Kuruluş çalışmaları 1929 yılına kadar sürmüş ve 26 Şubat 1929 tarihinde enstitü kurulmuş ve direktörlüğüne Muhammet Huvaj getirilmişti. Kuruluştan sekiz ay sonra 25 Ekim 1929 tarihinde Adığe ülkesi parti yönetiminin kararıyla enstitünün çalışmalarını yapacağı bina belirlenmişti. Bu tarihte direktörlüğe İsmail Baron, sekreterliğine Davut Aşhamaf, seksiyon başkanlığına Tembot Çeraşe getirilmişlerdi. 29 Ekim 1929 tarihinde Adığe ülke yönetme kurulunun aldığı kararla Bilimsel araştırma enstitüsü kurulmuş oldu.
Enstitünün ilk çalışma yılları ülkede kültür devriminin yoğun bir şekilde gerçekleştirildiği yıllardı. Her yerde cehaletin yok edilmesi, ulusal eğitimin geliştirilmesi, kültürel organizasyonların kurulması, Sovyet aydınının yönetilmesi için önemli çalışmalar gerçekleştiriliyordu. Enstitünün bu günlerde yapmış olduğu çalışmalar çok değerlidir. 1934 yılında Adığe Bilim Araştırma Enstitüsü'nün adı Kültürü Geliştirme ve Bilim Araştırma Enstitüsü olarak değiştirildi. Bu sadece bir isim değişikliği değildi ve enstitünün imkanlarının da geliştirilmesi demekti. Bu değişiklikle birlikte etnografya ve tarih bilimleri de açılmış, bu sayede yapılan bilimsel çalışmalar daha da üst düzeylere ulaşmıştı.
İlk kuruluş yıllarından İkinci Dünya Savaşı'na kadarki dönemde enstitünün en önemli uğraş alanı Adığe dilinin bilimsel olarak analiz edilmesiydi. 1930 yılında Prof. H.F.Yakovlev ve Davut Ashamafe'nin ortaklaşa hazırladıkları "Adığe (Batı) Dilinin Kısa Grameri" adlı bilimsel çalışma Rusça Krasnodar'da yayınlandı. Bu kitap, Adığece'nin bilimsel bir şekilde öğrenilmesi, ders kitabı ve monografilerin hazırlanmasına öncülük etti.
1938 yılında enstitü bilim adamları Rus alfabesini temel alarak Adığe alfabesini hazırlamışlardı. Bu gelişme Adığe halkının kültüründe önemli bir olaydı.
Bu yıllarda Adığelerin bilim, eğitim ve kültürlerinin gelişmesini önemli katkıları olan bilim adamlarının adlarını hiçbir zaman unutmayacağız. Bunlar Muhammed Huvaj, İsmail Baron, Tembot Çeraşe, İlya Defterau, Muhammet Hatko, Hacmos Brante, Meshab Bışteko, Asker Hut, Hacmet Vodejdoko, Mecit Tuv, Habeç Pçentleşu, Maliç Avutle, Fazıl Nepsev, Kim Hutıj'dır.
Adığelerin müzikal folklorlerini derleyip düzenleyen bilim adamları M.D.Ginesin, G.M. Kanseviç, A.F.Grebniyev ve N.N.Mironov'a müteşekkiriz. Kurulan enstitünün bilim adamları ilk günlerden itibaren sözlü halk edebiyatının, dil biliminin, tarih ve etnografik materyallerin, ders kitaplarının, okul programlarının yayınlanmasına dikkat etmişlerdir.
İkinci Dünya Savaşı enstitünün çalışmalarını kesintiye uğrattı. Bilim adamlarından Asker Hut, Murat Perenıko, Muhammet Mezıv Jeko, Yusuf Levusten, İlya Defterev, Dimitriy Kesten, Asker Yevtıh, Reşid Hasan savaşa katıldılar ve yiğitçe savaştılar.
1925 yılında enstitü Adığe Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Araştırma Enstitüsü olarak yeniden oluşturuldu. Enstitü bilim adamları savaş sonrası zorlukları ile mücadele ederek ve aralarına yeni güçlerde katarak kaybettikleri zamanı aralarına yeni güçlerde katarak kaybettikleri zamanı da tamamlamak gayretiyle yeniden işe koyuldular.
Enstitü 50'li yıllarda "Rusça-Adığece Sözlük", "Adığe Masalları", "Adığe Atasözleri", "Adığe-Sovyet Folklorü", "Bilim Notları" ve M.V. Pakrovska'nın "Rus-Adığe Ticaret İlişkisi" isimli kitapları yayınlandı. Derleme çalışmalarının ilk ürünü olan ve ilk yıllardan 20. yüzyıl başlarına kadarki devreyi kapsayan "Adığey'in Kısa Tarihi" yayımlandı.
60 ve 80'li yıllar enstitü için yeni bir dönem sayılabilir. Bu yıllarda önemli bilimsel eserleri yayınladılar. A.A.Hatane ve Z.İ. Çeraşe'nin ortaklaşa hazırladıkları "Açıklamalı Adığece Sözlük", H.D. Vodejdıko'nun "Rusça-Adığece Sözlük", H.D.Vodejdıko'nun "Rusça-Adığece Sözlük", G.F. Rogova ve Z.İ. Çeraşe'nin yazdıkları "Adığe Dilinin Gramatiği" ve "Adığe Özerk Yöresi'nde Kolhozlu Köylülerin Kültür ve Hayat Tarzı" isimli monografi ve Maliç Avutle'nin yazdığı "Erken Taş Devrinde Abzehlerin Duraklama Dönemi" isimli monografi ve Asker Hadoğatlenin yazdığı "Kahramanlık Destanı Nartlar ve Doğuşu" kitabı ve aynı bilim adamınca derlenip yayınlanan yedi ciltlik "Nartlar" bunlardandır.
U.S. Zekoğu, Y.A.Tharkaho, H.Ğ.Ş.K.H. Meretıko'nun Adığece'nin sorunları ile ilgili monografileri ile R.Mamıy ve Ş.Hut'un Adığe nesirinin kat ettiği yol ve Adığe masallarının oluşumu üzerine edebi eserleri yayınlandı. Enstitünün edebiyat ve folklor bölümü "Adığe Folkloru"nu iki kitap halinde, "Adığe-Sovyet Edebiyatının Tarihsel Sorunları" iki kitap halinde, "Bilimsel Notlar" adlı makaleleri dört cilt halinde yayınlanmıştır.
Tarih bölümü (tarih, arkeoloji, halk sanatı diye parçalara ayrılmaktadır) 17 kitap, 6 sayı arkeolojik, 8 etnografik derleme hazırlamıştır.
Sosyolog ve etnografyacı bilim adamları B.M.Cim, M.H.Şıbzıhu, C.H.Mekule, M.A. Meretıko, M.A.Candar, G.G.Thağapsov, S.H. Hotko, R.B.Vunereko, N.Ğ.Lovpaçe, N.N. Denisov, G.P.Hilinin, R.A.Hanahu ve başkaları 20'den fazla monografi ile "Adığeyin Kısa Tarihi"nin 2. cildini yayınlamışlardır.
Moskova, Tiflis, Rostov, Krasnodar ve başka şehirlerin bilimle uğraşan kurumlarının ve tanınmış akademisyen ve profesörlerin bitip tükenmeyen yardım ve destekleri sayesinde Adığey'de bilim kökleşmiş ve gelişmiştir. Enstitümüz bilim adamları onlara müteşekkirdirler.
Enstitümüz 50. kuruluş yılında Adığe dilinin, edebiyat ve tarihinin araştırılması, Adığe ülkesinde kültür ve eğitimin geliştirilmesine yaptığı katkılardan dolayı "onur nişanı" ile ödüllendirilmişti.
1992 yılında enstitümüzün adı Adığe Cumhuriyeti İnsani Bilimler Deneme Enstitüsü oldu. Bu sayede Cumhuriyetimiz için büyük öneme sahip sorunların ortaya konulup çözümlenmesine katkıda bulunacak imkanlar elde edilmiş oldu.
Enstitümüz Adığey Cumhurbaşkanı, parlamentosu ve bakanlar kurulunun büyük yardımlarıyla işlerini yürütmektedir.
1992 yılında enstitümüze açılan "Meotlar" adlı basımevi sayesinde Adığeyle yetinilmeyip kardeş Khabardey Balkar ve Karaçay Çerkes bilim adamlarının eserleri de yayınlanmıştır.
1993 yılında Adığey bilim adamlarının ilk büyük kongreleri yapılmıştı. Rusya'daki bilim kurumları ve BDT ülkeleri bilim kurumları ile ilişkilerimizin geliştirilmesinde bu kongrenin büyük yararları oldu.
Enstitümüzün Adığey'deki kültür ve sanat kurumları olan yazarlar, ressamlar ve kompozitörler birlikleri ile kurduğu ilişkilerden büyük yarar sağlamaktadır.
Enstitümüz yeni bilim adamlarının hazırlanmasına ve yetiştirilmesine de büyük dikkat göstermektedir. Son beş yılda en-stitümüz bilim adamlarının dördü doktor, on beşi de bilim adayı olmuştur. Enstitümüz bilim adam-larından on birinci Dünya Çerkes Akademisi üyeliğine alınmış olma-ları da enstitümüze verilen de-ğeri göstermektedir.
Enstitümüzün 70 yıllık çalışmaları sevindiricidir. Ancak imkanları olduğu halde ele almamış olduğu konuların bulunması da düşündürücüdür. Adığey bilim adamları ile Kuzey Kafkasya'daki bilimsel kurumlar, Rusya bilimler akademisi ile olan ilişkileri daha da güçlendirilmelidir. Adığey Cumhuriyeti'ndeki sosyal, ekonomik ve kültürel sorunlar daha derinlemesine ortaya konulmalı, sosyal ve insani bilimler alanında yapılan denemeler daha da geliştirilmelidir.
Genç Cumhuriyetimizin geliştirilmesi, bilimin insanlığın hizmetine sunulması bilinciyle hareket eden bilim adamlarının büyük bir bilimsel özveri ile ve Adığey halklarına karşı sorumluluk duyarak ilerlemeye devam edebileceklerdir.
+'
'+Prof. Dr. Cebrail Mekule
