Zığasiy Xasem k’ue

"Sen""(=eğitmek)", “ğesen”(=alıştırmak, terbiye etmek)”, Adıge toplumsal yaşamında büyük ve önemli bir yer tutar. Eğitim, ana-babanın, ailenin ve toplumun ortak görev ve işlevidir. Bu atasözünde bireye de kendi kendini eğitme ya da kendisine yönelik eğitim faaliyetlerini, eğitilmeyi kabul etme görevi yüklemektedir.

Gerçekten de Adıge düşüncesindeki herkes, her an, her şeye hazırlıklı olacak biçimde kendini yetiştirmeli, donatmalıdır. Çünkü herhangi bir zamanda hiç beklemediği herhangi bir ulusal-toplumsal görevle karşı karşıya kalabilecektir.

Eğitimin, kendini yetiştirmenin amacı ve hedefi ise atasözünün “Xasem k’ue (=meclise git)” söylemiyle dile getirilen ikinci önermesinde vurgulanmaktadır.

Burada meclis olarak çevirdiğimiz Xase kavramı, Adıge kültür ve yaşamında temel bir kurumdur.

Etimolojik olarak “xe/xa (=çevre, dış, ortam, aşağısı) + se (=eğitme, düzenleme)” çevreyi, dışarıyı düzenleme /düzenleyen demektir. Bu anlamda Xase, çevreyi, yaşamı düzenleyen anlamına gelmektedir.

Xase, Adıge toplumsal yaşamının en temel kurumlarından biridir. Demokratik bir karar organıdır. Halk meclisi, kurultay, yasama organı/parlamento anlamına gelir. Nitekim bugünkü Adıgey Cumhuriyeti ParlamentosuŽnun Adıgece adı da Xase’dir.

Xase’nin aldığı karar Xabze olur.

Xa (=çevre, dış, ortam, aşağısı) + bze (=biçme, dilimleme, bitleme/hücreleme, düzenleme, dil, anahtar) yani çevreyi düzenleyen, yöneten yasa, kural demektir. Çevrenin dili, anahtarı olarak anlamlandırıldığında da aynı kapıya çıkar. Aşağının / yeryüzünün dili, anahtarı biçimindeki anlamlandırma da aynı işlevi ifade eder ve Xabze’yi tanrısal bir kaynağa taşır.

Xabze, en alt düzeydeki basit görgü kuralından, en üst düzeydeki yasa ve anayasa kuralına kadar toplumu düzenleyen kurallar bütünüdür.

Xase, en küçük bir mahalle / köy biriminden, yöre, bölge ve ülke geneline kadar her düzeyde, toplumu ilgilendiren yerel / yöresel / genel bir sorunun çözümü için gerektiği zaman toplanan, toplanılmasını gerektiren konuyu görüşüp tartışarak karara bağladıktan sonra dağılan bir yasama organıdır. Xase, “onurlu ve saygın bir aile olarak bu toplumda ben de varım”em> diyebilen her ailenin en yetkin birer temsilcisinin katılımıyla oluşur.

Adıge ulusal/toplumsal yaşamında Xase’ye katılmak, her aile için ve aileyi temsilen Xase’ye katılan kişi için büyük bir onur ve gurur vesilesidir. Kişi Xase’de ortaya koyduğu görüş ve önerileriyle, bunları ortaya koyuş biçim ve üslubuyla, tutum ve davranışlarıyla toplumda saygınlık kazanır. Aynı zamanda ailesine de saygınlık kazandırır. Burada yapacağı yanlışlar, hatalar yüzünden de ayıp kazanır, itibar kaybeder, ailesine de kaybettirir. O yüzdendir ki atasözü, kişinin kendini eğiterek, gerektiği biçimde donatarak Xase’ye katılmasını öngörür.

Atasözündeki “Xasem k’ue!” emri böylesine işlevsel etkinliklere, kurumlara, toplantılara, meclislere, düğüne, derneğe, topluma... katıl, demektir.

Adeta Adıge insanının var oluş nedeni budur; topluma katılmak, toplumda kendine yaraşır bir işlev görmek, saygın bir yer edinmektir. Eğitim başka bir şey için değil, bu işlevi yerine getirebilmek için gereklidir. Evinden çıkmayan, topluma katılmayan, toplumsal sorunların çözümünde, yaşamın güzelleşmesinde, yaşam kalitesinin yükselmesinde bir görev ve işlev üstlenmeyen bir Adıge, silik bir şahsiyet olarak değerlendirilir.

Nitekim eskiden, taziyelerde ‘a ‘at (=el kaldırma) adetinin uygulandığı dönemlerde Adıgeler, ölen kişinin toplumsal yaşamdaki etkisi, katkısı bakımından derecesini, ‘a ‘at (=el kaldırma) uygulamasıyla belirtirlerdi.

Cenaze defnedilip, cenaze evinin avlusunda toplu taziye için saf tutulduğunda, duadan sonra toplum adına taziyede bulunacak kimse, sol ayağıyla yavaşça bir (veya üç) adım öne çıkarak sol elini yavaşça kaldırır, sonra indirir, sağ ayağını geri götürerek çekilir, yerine geçerdi.

İşte bu ‘a ‘at seremonisi sırasında, ölen kişi kendi kişisel ve aile sorunları dışında pek bir şeyle meşgul olmamış biri idiyse, wune hade (= aile cenazesi) olarak değerlendirilir, sol el ancak göğüs hizasına kadar kaldırılırdı. Köyün sorunlarına sahip çıkmış biri idiyse, queje hade (=köy cenazesi) olarak değerlendirilir, bu kez sol el omuz hizasına kadar kaldırılırdı. Köyün de sahip çıkan önemli bir şahsiyet idiyse, o takdirde sol el kulak hizasına kadar kaldırılırdı. Herkesin içinde gösterilen bu tavır, ölen kişi ve ailesi için büyük bir övünç ve onur sayılırdı. Dolayısıyla her Adıge, kendi taziye töreninde sol elin kulak hizasına kadar kaldırılmasını sağlamak için çaba gösterirdi. Bunun için elbette kendini yetiştirip toplum yaşamında yer almak, toplumun sorunlarına sahip çıkmak, çözüm çabalarına katkıda bulunmak, önderlik etmeye çalışmak gerekirdi.

Günümüz muhaceret koşullarında Xase dernek demektir. Geleneksel Xase’nin günümüz muhaceret koşullarındaki karşılıkları, derneklerimizin yaptığı danışma toplantıları, açık oturumlar, paneller, konferanslar, kongreler vb etkinliklerdir.

Zira derneklerimiz, ulusal-kültürel sorunlarımıza çözüm aranan temel kuruluşlarımızdırlar. Dolayısıyla derneklere üye olmak, etkinliklerinde görev ve sorumluluk üstlenmek, toplantılarına katılmak, sorunlarımıza ilişkin görüş ve çözüm önerileri üretip geliştirmek günümüzde “ben onurlu bir Adıgeyim ve Adıge kalmak istiyorum” diyebilen herkesin en temel ulusal görevlerinin başında gelmektedir.

Dolayısıyla, öncelikle sağlığında kendi vicdanına, tarihine karşı görevini yapmış olmanın huzurunu duymak isteyen, “Adıgeyim ve Adıge kalmak istiyorum” diyebilen ve bunda samimi olan, böylece toplumda saygın bir yer edinmek ve ölümünden sonra da hep saygı ve rahmetle anılmak isteyen herkes, atasözünün emrettiği gibi kendini eğitmeli, yetiştirmeli ve Xase’ye / derneğe katılarak öğrendiklerini, bilgi, birikim ve yeteneklerini toplum için, toplumun sorunlarını çözmek için seferber etmelidir.

Derneğe üye olmalı, etkinliklerine katılmalı, görev ve sorumluluk üstlenmeli, bu konudaki duyarlılığını ve samimiyetini böylece göstermeli, toplumda saygı ve itibar görmeyi hak etmelidir.

Yeni çalışma dönemine girerken, bu anlayış içinde duyarlı ve samimi tüm hemşerilerimizi derneklerimizde görev ve sorumluluk üstlenmeye davet ediyoruz.